Văn hóa Đông Sơn - Chiến tranh và Hòa bình (kỳ 31): Giáo, lao Đông Sơn có ngạnh

Trong bộ vũ khí đâm, lao Đông Sơn ngoài sự phổ biến những ngọn giáo dạng búp đa các kiểu, còn xuất hiện những mũi nhọn có ngạnh như dạng một mũi tên kích cỡ lớn. Đa phần các nhà nghiên cứu hay sưu tầm gọi chúng là các mũi lao dùng trong đánh bắt cá. 

Xem chuyên đề Đêm đêm rì rầm trong tiếng đất TẠI ĐÂY

Tuy nhiên, một số chiếc kích thước khá lớn, lại được tô điểm trang trí cầu kỳ, gợi ý chức năng một loại hình vũ khí đâm xuyên có thể dùng trong chiến trận.

1. Đặc điểm chung loại vũ khí có ngạnh này là ở mũi nhọn đâm xuyên hoàn toàn giống mũi giáo. Khác biệt ở chỗ phát triển hai cánh hai bên, sau khi mở rộng ra đã không thu lại về phía họng mà xòe rộng ra thành hai cánh én, đồng thời biến thành ngạnh hãm khiến vật bị đâm mắc kẹt không thể thoát khỏi nhát đâm trí mạng.

Trong khung cảnh khảo cổ học, những mũi đâm, lao thế này đã từng phát hiện trong khu mộ táng Làng Vạc (Nghệ An) và trong các mộ thân cây khoét rỗng vùng trũng Nam Hà Nội và Ninh Bình hiện nay. Chúng cũng vớt được ở sông Lô (Tuyên Quang), sông Mã, sông Chu (Thanh Hóa)…

Trong sưu tập, các mũi nhọn có ngạnh phát hiện từ mộ thân cây khoét rỗng Đông Sơn vẫn còn nguyên cán gỗ cho thấy phần lớn chúng được lắp cán gỗ nhỏ và ngắn, tương ứng kích cỡ một mũi lao. Khi sử dụng, người ném lao nhắm vào đối tượng, dùng tay cầm ở giữa phần cán lao mạnh về đích. Trên một số đoạn cán có lỗ buộc dây, như cách thợ câu cá hiện nay dùng để ròng con cá đã bị trúng câu về.

Chức năng dùng để lao đâm bắt cá của loại mũi nhọn có ngạnh này có thể được ghi nhận trong một trích đoạn hoạt cảnh khắc trang trí trên thuyền chiến của một chiếc thạp Đông Sơn đẹp, hiện thuộc sưu tập Karim Gussenmayer (Gent, Bỉ) mà tôi sẽ kể kỹ hơn dưới đây. Hoạt cảnh thể hiện trên thuyền là một người cầm mũi nhọn có ngạnh rất to ở tư thế hướng lên trời, đang cùng một chiến binh khác, một tay cầm giáo chúc xuống đất, tay kia lôi một con cá lên thuyền.

Chiếc thạp này là một trong những hiện vật Đông Sơn khắc hình chiến binh mang giáo nhiều vào loại nhất, trong đó luôn có những chiến binh cầm giáo kiểu búp đa chúc mũi xuống sàn, phần đốc cán trang trí nhiều tua đeo rực rỡ. Cạnh đó là những chiến binh cầm giáo lao có ngạnh hình mũi tên cánh én chĩa lên trời, đốc cán trang trí một bó như chiếc chổi sể ngày nay. Giữa họ là viên chủ tế (shaman) đội loại mũ mà đã từng thấy ở nhiều trống đồng, và hiện còn được dùng ở một số lễ cấp sắc của người Dao, bên trên cắm nhiều lông chim.

Chiếc thạp đẹp vừa hoàn tất bản rập hoa văn (hình trái) và tác giả thỏa mãn ước nguyện tận tay ôm bảo vật quý Đông Sơn lưu lạc giữa trời Âu

2. Tôi bắt đầu để ý đến những mũi nhọn Đông Sơn có ngạnh này từ 2015, khi được những ngư dân sông Mã, sông Chu gửi đến những hiện vật lao có ngạnh sắc nhọn kích thước lớn. Đặc biệt, năm 2016 tôi được tận tay nâng niu những mũi nhọn lớn có hai cánh ngạnh hình mũi tên được trang trí hoa văn khá cầu kỳ.

Thoạt đầu, tôi xếp loại hình mũi nhọn này vào hàng "ngư cụ", và càng được củng cố bằng những chứng cứ như cán có lỗ xâu dây ở một số mũi lao ngạnh Đông Sơn khai quật ở vùng trũng Nam Hà Nội, và nhất là hình ảnh chiến binh bắt cá với tay cầm mũi nhọn có ngạnh trên thuyền. Tuy nhiên, khi tiếp xúc với những hiện vật tương tự có kích thước lớn hơn và nhất là được trang trí cầu kỳ, tôi đã tin rằng cư dân Đông Sơn đã phát triển từ "ngư cụ" truyền thống một loại hình vũ khí độc đáo đầy tính uy hiếp, đó là những ngọn giáo có hai ngạnh, đôi khi hơi lệch, so le.

Đây là loại vũ khí mang tính sát thương rất cao. Nhát đâm không phải chỉ thu hẹp như các mũi giáo khác mà mở rộng theo chiều rộng hai cánh ngạnh. Sau khi đâm vào đối thủ thì dường như chủ nhân không có cơ hội rút giáo ra khỏi thân thể kẻ địch nữa. Đó là cuộc chiến một mất một còn, mà chiến binh Đông Sơn chắc chắn còn mang theo những vũ khí khác dự phòng.

Tôi đã có cơ may được tận tay chụp ảnh, rập hoa văn chiếc thạp Đông Sơn rất đẹp đã lưu lạc vài chục năm trước ở châu Âu. Thoạt đầu, được tin thạp thuộc một gallery bên Pháp. Những tấm hình lưu truyền trên mạng đã rất hấp dẫn tôi bởi những chi tiết độc đáo hiếm thấy mà thợ đúc Đông Sơn đã để lại. Mùa hè năm 2017, tôi được chủ nhân mới của chiếc thạp mời sang châu Âu để cùng ông nghiên cứu chiếc thạp này. Đây là chiếc thạp thuộc loại lớn có sức chứa chừng 40 lít chất lỏng, trên thân phủ kín hoa văn thể hiện một lễ hội Đông Sơn với phong cách ít nhiều khác so với các mô tả truyền thống.

Hy vọng tôi sẽ có dịp trở lại kỹ với nội dung được mô tả trên chiếc thạp này. Khuôn khổ một buổi "Đêm đêm rì rầm trong tiếng đất" buộc tôi tạm dừng tâm sự khảo cổ hôm nay ở đây. Hẹn gặp lại bạn đọc trong ngày này tuần sau.

(Còn tiếp)