Văn hóa Đông Sơn - Chiến tranh và Hòa bình (kỳ 38): Cung, nỏ - vũ khí Đông Sơn sát thương từ xa

Đây là phần cuối của chuyên mục về vũ khí Đông Sơn, trước khi tôi chuyển đến hai phần nói về các loại hình kim loại mà người Đông Sơn đã sử dụng và những cách tu sửa đồ bị hư hỏng trong thời kỳ này.

Xem chuyên đề Đêm đêm rì rầm trong tiếng đất TẠI ĐÂY

1. Khoảng giữa thiên niên kỷ thứ nhất trước Công nguyên, vũ khí tầm xa như cung nỏ không còn là thứ mới mẻ hay xa lạ. Những mũi tên đá, xương và cả những viên bi gốm… đã tìm thấy khá nhiều từ bình tuyến hậu kỳ đá mới trên dưới 4000 năm trước ở Việt Nam. Mũi nhọn nhỏ gợi liên tưởng đến các mũi tên, mũi lao bắn từ dụng cụ đàn hồi kiểu cung, nỏ hoặc từ cây lao được ném văng từ xa. Những viên bi gốm cũng được nhiều nhà nghiên cứu gợi ý là cách gây sát thương bằng thổi ống.

Hình trái: Trích đoạn vẽ trên vách đá hang động tiền sử Thái Lan được cho là 5000 năm trước: Một người đứng bắn cung trong cuộc đi săn. Hình phải: bản phục dựng người băng Oetzi (vùng núi cao băng giá giữa Ý và Áo) cách nay gần 5.000 năm với thi hài mang theo cung nỏ và mũi tên còn nguyên vẹn. Ảnh: internet

Gần đây, qua phát hiện một mảnh nhọn kiểu mũi tên găm ở phần cổ một thi hài chôn bó gối tại Thung Nham (Tràng An, Ninh Bình), các nhà khảo cổ học Anh đã đưa ra khả năng: người đàn ông để lại bộ xương đó có thể đã bị chết vì một mũi tên hoặc cây lao từ xa mang đầu nhọn, được chế tác chủ đích từ một mảnh thạch anh. Niên đại có bằng chứng của vũ khí tầm xa có thể đẩy lên hơn 10.000 năm trước, trong giai đoạn muộn của văn hóa Hòa Bình.

Vì vậy, trong loạt bài về cung nỏ Đông Sơn, tôi không cần chứng minh sự tồn tại của cung nỏ, mà dành thời gian nói về các chứng cứ khảo cổ thể hiện chiến binh Đông Sơn đã sử dụng những vũ khí gây sát thương từ xa như thế nào.

2. Để khỏi chờ đợi, tôi muốn bắt đầu với hình ảnh những chiến binh Đông Sơn cầm cung/ nỏ đứng trên các sạp lầu thuyền chiến.

Hiện tại, tôi có thể khoanh được những trống dáng cao, trang trí tập trung cảnh lễ nghi trên mặt trống như Ngọc Lũ, Hoàng Hạ, Sông Đà, Cổ Loa… và những thạp lễ nghi như Hợp Minh… thuộc nhóm Đông Sơn Lạc Việt, khác biệt với nhóm trống thạp dáng "lùn", trang trí trên mặt không có cảnh người mà chỉ có thằn lằn (hoặc cá sấu) và chim mỏ ngắn. Mọi cảnh sinh hoạt, lễ nghi của con người đều nằm ở phần tang và thân. Chúng tôi gọi đây là nhóm trống Tây Âu. Gần như chỉ trên thuyền khắc ở tang loại trống cao và thạp lễ nghi nhóm Lạc Việt mới thấy cảnh thuyền có người bắn cung hoặc nỏ đứng trên sạp lầu thuyền.

Đây là hình ảnh định hình phổ biến và ổn định: Trên các thuyền chiến, giữa thuyền thường là cột có trống da, trên có cờ phướn và luôn có một chiến binh ngồi hoặc đứng thúc trống. Đặc biệt, dưới chân cột trống đó luôn có hình ảnh một tù binh đầu trần, cởi trần truồng, bị trói hai tay ra sau lưng, ngồi quay mặt về phía đuôi thuyền, trong khi mọi chiến binh "quân ta" đều quay mặt về phía mũi thuyền. Cũng có thuyền thể hiện cảnh tù binh bị hành hình bởi các chiến binh một tay cầm vũ khí, tay kia cầm đầu lâu quân địch. Từ cột trống giữa thuyền này lui về phía đuôi thuyền thường có một sạp lầu dựng trước người cầm mái chèo lái ở đuôi thuyền. Đây là cấu trúc rõ nhất trên thuyền.

3. Ở rất nhiều cảnh, có thể nhận ra người ngồi thong dong quạt dưới tầng lầu, bên cạnh các đồ đồng chiến lợi phẩm (bình, vò, trống đồng). Bên trên lầu đó là vị trí của chiến binh, một tay cầm cung/nỏ, tay kia cầm mũi tên lớn có hai ngạnh. Tuy nhiên, trên trống đồng, tôi chưa gặp hình thể hiện rõ ràng chiếc nỏ với cần đỡ mũi tên đặc trưng mà chủ yếu thấy cánh cung cong (đôi khi dễ nhầm với cái khiên/ mộc) và mũi tên hai ngạnh không chối cãi nổi.

Dường như vị trí dành cho xạ thủ cung nỏ thời Đông Sơn luôn cần độ cao để dễ quan sát và tăng độ xa của cần bật đàn hồi. Ở giai đoạn Đông Sơn muộn, khi Giao Châu đã lệ thuộc Hán, ta dễ thấy các mô hình nhà lầu hai hoặc nhiều tầng bằng đất nung hoặc sành non trong các hầm mộ cũi gỗ hoặc vòm gạch cùng đồ Đông Sơn - Giao Chỉ. Trên tầng lầu cao luôn có xạ thủ bắn nỏ. Nghệ nhân thể hiện rất rõ cây nỏ với cánh cung tạo bật đàn hồi và cây đỡ mũi tên ở chính giữa.

Đây cũng là thời kỳ tồn tại những lẫy nỏ hộp bằng đồng với 6 bộ phận lồng ghép tinh vi thành một bộ máy bắn (cơ nỏ). Trước đó là bộ máy bắn đơn giản hơn, cũng bằng đồng, với ba phần lắp ghép nhưng rất hiệu quả. Tôi sẽ phân tích quá trình phát triển của hai loại lẫy nỏ bằng đồng này trong một bài riêng.

Cùng với hàng ngàn mũi tên Đông Sơn ba cạnh và khuôn đúc bằng đá để chế tác mũi tên, hàng chục hình ảnh chiến binh Đông Sơn bắn cung/nỏ trên các sạp lầu thuyền chiến được khắc ở tang trống, thân thạp đã khẳng định sự tồn tại phổ biến của cung/nỏ như một loại vũ khí gây sát thương từ xa hết sức thông dụng thời kỳ này.