Trần Tiến - người khắc họa Hà Nội bằng âm nhạc

Tối ngày 3/10/2025, "Giải thưởng Lớn - Vì tình yêu Hà Nội" - hạng mục quan trọng nhất của Giải thưởng Bùi Xuân Phái đã gọi tên nhạc sĩ Trần Tiến, tiếp nối những nhân vật gắn bó Hà Nội như Nguyễn Vinh Phúc, Tô Hoài, Phan Huy Lê, Phú Quang, Hồng Đăng…

Với nhạc sĩ Trần Tiến, Hà Nội không chỉ là một địa danh, mà còn là dòng sông Hồng chảy mãi, là những con phố vừa nghèo vừa thơ, là xứ Đoài đặc hữu nay đã trở thành một phần Thủ đô. Những ca khúc ấy, từ Ngẫu hứng sông Hồng đến Phố nghèo, Mặt trời bé con, Quê nhà… đã góp phần làm giàu thêm bản sắc âm nhạc Hà Nội, đưa Hà Nội trở thành một biểu tượng văn hóa trong đời sống tinh thần người Việt Nam. Âm nhạc Trần Tiến vì vậy không chỉ để nghe, để hát, mà còn là để nhớ, để yêu, để gìn giữ một phần hồn Hà Nội trong mỗi con người.

Hà Nội trong âm nhạc Trần Tiến

Trần Tiến là cái tên quen thuộc của nhiều thế hệ người yêu nhạc Việt Nam từ già đến trẻ. Ông được biết đến là một nhạc sĩ lớn, có nhiều đóng góp cho nền âm nhạc Việt Nam, đặc biệt trong mảng nhạc du ca, đồng dao, dân gian đương đại. Được mệnh danh là "gã du ca của làng nhạc Việt", hành trình nghệ thuật của nhạc sĩ Trần Tiến chịu ảnh hưởng rất lớn từ những chuyến rong ruổi với âm nhạc của ông. Âm nhạc và những câu chuyện đời của Trần Tiến luôn làm vốn cho nhau, luôn hòa vào làm một và tự nhiên như hơi thở. Những ca khúc của ông như chiếc xe jeep bụi bặm chở khán giả phiêu bạt tới miền du ca khắp chốn, rồi lại về với Hà Nội.

Nhạc sĩ Trần Tiến sinh ngày 16/5/1947, quê gốc ở "xứ Đoài mây trắng", nhưng sinh ra, lớn lên và gắn bó với những con phố của Hà Nội. Trong ký ức của ông, Hà Nội thật thanh bình, phố vắng, người thưa. Hà Nội là những gì đơn sơ, bình dị, là những viên gạch vỡ, những mảng tường rêu, những gốc cây quen thuộc. Ông từng chia sẻ: "Tôi không thể nào quên được Hà Nội trong ký ức của những ngày thơ bé. Tôi đi qua rất nhiều con phố. Mùi thuốc bắc ám vào tôi, một mùi thơm thảo dịu dàng, linh thiêng như không có thật. Tôi lắng nghe tiếng động mơ hồ, tiếng thở hiền hòa của những dãy phố cổ xưa. Tôi ngửi mùi của người nghèo trong những dãy nhà ẩm mốc dột nát. Giờ đây mỗi lần bắt gặp lại cái mùi ấy ở đâu đó trong cuộc đời lòng tôi lại rưng rưng muốn khóc. Còn một thứ mùi ám ảnh tôi không nguôi nữa, ấy là mùi của những lá cây mục trên đường phố sau mưa".

Nhiều người đã gọi Trần Tiến là "nhạc sĩ của phố Hà Nội", với những bài ngẫu hứng phố và cả những bài trĩu nặng ưu tư bên sông Hồng, hay là một cầu thang cũ, một tiếng còi tàu như gọi mời những chuyến đi xa để tìm về với Hà Nội.

Với Ngẫu hứng phố, Trần Tiến viết: "Hà Nội cái gì cũng rẻ, chỉ có đắt nhất bạn bè thôi/ Hà Nội cái gì cũng rẻ, chỉ có đắt nhất tình người thôi/ Hà Nội cái gì cũng buồn, buồn thương đến thế mùa thu ơi... Hà Nội mùa mưa/ Bạn bè tuổi thơ lội dòng sông phố nô đùa/ Hà Nội mùa đông/ Quán đêm thơm nồng mùi ngô nướng sém". Ca khúc như một bức tranh sống động về những khoảnh khắc đời thường, từ những buổi ngồi uống bia vỉa hè cho đến những ngày mùa đông ấm áp bên bếp ngô nướng. Mỗi lời ca như khắc họa những hình ảnh gắn bó với thủ đô, những con phố, những người bạn, những ký ức tuổi thơ vô cùng giản dị mà sâu sắc.

Trong những ca khúc hay của Trần Tiến viết về Hà Nội, Ngẫu hứng sông Hồng được đánh giá là một những ca khúc tiêu biểu nhất. Không chỉ đơn thuần là viết về một dòng sông, ca khúc đã nâng tầm sông Hồng thành biểu tượng văn hóa, biểu tượng ký ức, gắn liền với lịch sử và đời sống tinh thần của người Hà Nội cũng như cả vùng đồng bằng Bắc Bộ. Nếu bỏ từ sông Hồng khỏi tiêu đề ca khúc, nếu thay thế đoạn ca từ có nhắc đến dòng sông, nhắc đến Hà Nội: "... Hồng Hà mùa thu, Hà Nội mùa thu, một ngày mùa thu đầy gió" thì ca khúc vẫn ngập tràn màu sắc và nét đặc trưng của châu thổ Bắc Bộ với vùng trung tâm là Thăng Long xưa và Kinh Bắc. "Ngẫu hứng sông Hồng" nhắc đến một vùng văn hóa Thăng Long, ở đó có chị Hai, có con chim sáo sang sông, có con chim xít cặm cụi bến sông, có bóng dáng câu dân ca "Yêu nhau cởi áo cho nhau...", có chàng Trương Chi thổi sáo bên dòng Tiêu Tương vùng Kinh Bắc... Rõ ràng, sông Hồng trong âm nhạc Trần Tiến không đơn thuần là một dòng sông hiện hữu, mà đã khơi dậy trong âm nhạc những tầng văn hóa sâu xa của dòng sông ở vị thế như cội nguồn văn hóa dân tộc.

Cũng như Ngẫu hứng sông Hồng, Quê nhà là một trong những ca khúc giàu chất thơ nhất của Trần Tiến, nơi ông kết hợp ký ức cá nhân, trầm tích văn hóa và giai điệu dân gian để dựng nên bức tranh xứ Đoài thấm đẫm nỗi nhớ. Lấy dòng sông, lũy tre, bờ đê làm mạch nguồn, nhưng Quê nhà đi sâu hơn vào cội rễ văn hóa và cảm thức nhân sinh. Hình ảnh "khói chiều mênh mông, sông Đà buông nắng", hay "bóng mẹ liêu xiêu trong chiều buông gió" vừa mang tính biểu tượng, vừa khắc họa chân thực nỗi day dứt của người con xa quê.

Đáng nói ở ca khúc Quê nhà nhạc sĩ Trần Tiến khai thác các kho tàng ca dao, tục ngữ với những câu ca mà ẩn sâu trong đó là giai thoại dã sử của đất nước ở thời Nguyễn, lồng vào đó là âm hưởng hát ru tạo nên điểm nhấn và ấn tượng đặc biệt cho ca khúc. Điều đó khiến cho câu hát: "À ơi hoa bay lên trời, rau răm ở lại chịu lời đắng cay", hay những hình ảnh làng quê xứ Đoài như giếng làng, với mắt buồn của người con gái Sơn Tây... những chất liệu ấy làm bài hát ngân lên như một khúc ru thăm thẳm, vừa quen thuộc vừa ám ảnh.

Kẻ du ca Trần Tiến xa Hà Nội đã nửa đời người, có nhiều nơi để nhớ, nhiều nơi để gọi là nhà. Thế nhưng, trong nhiều cuộc phỏng vấn cũng như trong sáng tác, Trần Tiến luôn coi Hà Nội là chốn trở về. Hà Nội luôn hiện lên trong nỗi nhớ, bởi như nhạc sĩ nói: "Khi tôi viết một bài hát là viết về những kỷ niệm. Giống như người ta luôn nhung nhớ những mối tình cũ. Cái mùi của kỷ niệm, của người tình xưa ám ảnh vô cùng. Đối với tôi, đó là cái mùi nguyên chất Hà Nội, không pha tạp".

Nỗi nhớ Hà Nội ở các sáng tác của Trần Tiến không lãng đãng, mơ hồ mà rất "đời", rất thực. Ông nhớ về những điều xưa cũ, những mất mát của cuộc đời không gì lấy lại được, có chút gì như xót xa: "Hà Nội có gì rất đau/ Người ta yêu dấu đi không trở lại"; "Lối xưa xe ngựa đành lòng thương nhớ"; "Hà Nội đầu ô/ Một chiều đầy gió/ Một người không nỡ quay về/ Hà Nội lòng tôi/ Giấc mơ xa vời của người xa quê" (Ngẫu hứng phố). Một Hà Nội bụi bặm, không đẹp như mơ, lấm láp nhưng hồn hậu, có thương và có đau: "Phố nghèo xưa, mái ngói nghèo xưa/ Ngoài ga cũ tiếng còi xa buồn" (Phố nghèo).

Trong nỗi nhớ Hà Nội, thấp thoáng những thân phận. Và trong những thân phận ấy, luôn có bóng dáng những người phụ nữ. "Hà Nội là em/ Vụng dại thầm kín một thời thiếu nữ u hoài/ Hà Nội mẹ tôi/ Vấn khăn nâu sòng một đời áo cũ/Thương con mắt đỏ thờ chồng" (Ngẫu hứng phố). Là "Chị Hai thương ai ra đứng, đứng đầu đình/ Chị Hai nghèo, chị Hai buồn, chị Hai cô đơn, chị Hai khóc" (Ngẫu hứng Sông Hồng). Là "Ở nơi ấy tôi còn nhớ mối tình xưa/ Người thiếu nữ đã gặp tôi ngượng ngùng" (Phố nghèo), bởi "Hà Nội là mẹ tôi, là chị tôi, là bạn bè tuổi thơ tôi. Dù giàu sang, nghèo đói, bệnh tật và những nỗi cô đơn có làm ai đau khổ, thì mãi mãi trái tim vẫn nằm lại nơi quê nhà Hà Nội. Bao nhiêu điều cần nói, tôi đã gửi vào những bài hát hết rồi", Trần Tiến lý giải.

Hành trình hơn nửa thế kỷ tận hiến cho âm nhạc

Nhạc sĩ Trần Tiến là một trong những cây đại thụ của nền âm nhạc đương đại Việt Nam. Cùng với nhạc sĩ Phó Đức Phương, nhạc sĩ Dương Thụ, nhạc sĩ Nguyễn Cường, ông đã góp phần làm nên Bộ tứ Sông Hồng đầy tài hoa, đóng một vị trí quan trọng trong nền âm nhạc đương đại Việt Nam. Trong Bộ tứ Sông Hồng, nếu như âm nhạc Phó Đức Phương vạm vỡ, thấm đẫm văn hóa truyền thống, Dương Thụ hào hoa, trữ tình, Nguyễn Cường hào sảng, đậm chất dân gian thì nhạc của Trần Tiến phiêu lãng, tự do và phóng khoáng. Mỗi ca khúc của ông đều thể hiện chất thơ, sự phóng khoáng và những cảm xúc chân thực, truyền tải sống động vẻ đẹp quê hương, đất nước đến với khán giả.

Đam mê toán học và chắc mẩm về một tương lai theo đuổi những ngành liên quan đến khoa học, nhưng cái duyên của nghiệp cầm ca đã đến với nhạc sĩ Trần Tiến một cách tình cờ khi được tuyển vào làm hậu đài cho một đoàn văn công Hà Nội. Ông từng tâm sự, những ngày đầu còn bỡ ngỡ "không biết gì về âm nhạc, thấy mọi người hát thì hát theo, rồi được đưa vào bè trầm của văn đồng ca của đoàn... một năm sau tôi được hát tốp ca, hát song ca rồi lên hát đơn ca".

Chàng ca sĩ trẻ Trần Tiến đã có những chuyến biểu diễn tại những khu vực được coi là "tuyến lửa" thời điểm đó như Vĩnh Linh, Quảng Bình, nơi mưa bom lửa đạn vô cùng nguy hiểm. Chính trong giai đoạn đó đã tạo nên nguồn cảm hứng dồi dào để ông sáng tác, các bài hát nổi tiếng sau này như: Cô gái Sầm Nưa xinh đẹp, Bài ca thanh niên ra tiền tuyến… Thông qua những bài hát của mình, Trần Tiến đã gửi những món thông điệp vinh những anh hùng đời thường trong mưa bom đạn. Hai bài hát này đã vinh dự đạt giải A cuộc thi Tiếng hát át tiếng bom do Hội nhạc sĩ Việt Nam tổ chức. Đây chính là sự mở đường cho phong cách sáng tác của Trần Tiến sau này, "chất đời" chính là sợi đỏ xuyên suốt trong tất cả những tác phẩm âm nhạc của Trần Tiến.

Thời gian sau, ông đi chiến trường Lào và đi biên giới phía Bắc, vừa sáng tác vừa biểu diễn. Trần Tiến viết ca khúc đều đặn. Xuất thân là ca sĩ chuyển sang sáng tác, Trần Tiến có lợi thế trong việc tự biểu diễn giới thiệu các tác phẩm của mình một cách sâu sắc, biểu đạt được tận cùng cảm xúc của người viết. Vì vậy, Trần Tiến đã được rộng rãi công chúng yêu mến.

Năm 1971, Trần Tiến bị sốt rét ác tính và trở ra Bắc. Ông theo học Nhạc viện Hà Nội (nay là Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam), tốt nghiệp khoa thanh nhạc và bằng đỏ sáng tác giao hưởng năm 1978. Những ca khúc đầu tiên Trần Tiến sáng tác sau khi tốt nghiệp mang chủ đề yêu nước, được rất nhiều người yêu thích như: Giai điệu Tổ quốc, Những đôi mắt mang hình viên đạn, Vết chân tròn trên cát...

Năm 1987, Trần Tiến thành lập ban nhạc rock Đen-Trắng và lưu diễn khắp các tỉnh thành. Các bài hát của ông trong thời kỳ này có nội dung cổ vũ cho việc đổi mới đất nước. Năm 1990, Trần Tiến cùng các bạn ra mắt nhóm "Du ca đồng nội" đi hát kiếm tiền xây dựng trường nhạc cho trẻ mồ côi, thiếu may mắn. Là người bạn gần gũi với Trần Tiến, nhạc sĩ Trương Ngọc Ninh khẳng định: "Trần Tiến là một ông vua nhạc Pop. Cuộc đời ông có những ngã rẽ, có những phiêu bạt vì thế trong âm nhạc của ông cũng đa dạng, có sự chắt lọc chất liệu dân ca 3 miền. Chính điều đó tạo nên chất du ca trong bức tranh chung về âm nhạc của Trần Tiến".

Kể từ thập niên 1990, phong cách sáng tác của Trần Tiến có sự thay đổi từ Pop đơn thuần sang phong cách dân gian đương đại và được khán giả đón nhận như: Tùy hứng lý ngựa ô, Ngẫu hứng sông Hồng, Quê nhà...

Năm 2000, Trần Tiến tổ chức liveshow đầu tiên tại Nhà hát Hòa Bình và được Hãng phim Phương Nam sản xuất mang tên Ngẫu hứng Trần Tiến. Ông là người dẫn chuyện kiêm nhạc sĩ và hát xuyên suốt chương trình với các ca sĩ như: Trần Thu Hà, Ngọc Anh 3A, Phương Thanh, Hồng Nhung...

Năm 2005, ca khúc Mưa bay tháp cổ của ông được ca sĩ Tùng Dương thể hiện thành công và giành giải Bài hát của tháng trong chương trình "Bài hát Việt". Năm 2006, những ca khúc như: Bình nguyên xa vắng, Ra ngõ mà yêu, Lữ khách sông Hồng, Mưa bay tháp cổ, Quê nhà... xuất hiện trong album Đối thoại 06 của cháu gái Trần Tiến - ca sĩ Trần Thu Hà.

Nhờ sự tài hoa và cống hiến to lớn với âm nhạc, đặc biệt ở phần ca từ sâu sắc, Trần Tiến được nhận Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật năm 2007. Ngoài ra, ông còn đoạt nhiều giải thưởng khác nhau. Ông được nhiều ca sĩ, nhạc sĩ đàn em nể phục, ngưỡng mộ. Rất nhiều ca sĩ chọn nhạc Trần Tiến để thể hiện giọng hát và thành công rực rỡ như Hà Trần, Tùng Dương, Thanh Lam, Ngọc Anh, Phương Thảo…

Năm 2023, hành trình hơn 50 năm sáng tác, phiêu bạt, say mê âm nhạc của Trần Tiến được khắc họa trong chương trình đêm nhạc Nửa thế kỷ phiêu bạt. Trong live show này, nhạc sĩ Trần Tiến chia sẻ với khán giả câu chuyện chống chọi căn bệnh ung thư vòm họng. Sáng tác nhiều bài hát với những nốt trầm da diết nhưng ông thú nhận rất sợ buồn. Khi mắc bệnh, Trần Tiến càng quý niềm vui, sự tích cực hơn hết.

Khát vọng sống và niềm đam mê âm nhạc đã giúp ông vẫn "hiên ngang" sau 30 lần hóa trị. "Đến lần xạ trị thứ 30, tôi hoàn toàn không dậy nổi. Nhưng lúc đó, những giai điệu nói với tôi rằng: Trần Tiến đâu? Dậy đi, đừng hèn thế! Thế là lúc tôi viết ra bài Không gục ngã. Từ đó, tôi đã viết nên bài hát Không gục ngã để động viên mình chiến đấu. Tôi có thể sống 200 năm nữa hay cũng có thể ra đi trong đêm nay. Vì thế, còn một ngày được sống, hãy sống thật trọn vẹn. Ai rồi cũng đi, quan trọng là mình phải luôn sống trong tâm trí mọi người", ông nói.

Sinh ra bên dòng sông để trở về với biển sau một đời người, nhạc sĩ Trần Tiến chuyển tới sống ở Vũng Tàu đã hơn 10 năm nay. Gần đây, trong một buổi giao lưu với khán giả tại Hà Nội, nhạc sĩ Trần Tiến tâm sự: "Tôi đi vì mệnh tôi là mệnh phiêu bạt, chứ ai cũng muốn trở về quê mình". Trần Tiến nói rằng trong tâm thức, ông luôn nghĩ mình sẽ nhắm mắt xuôi tay ở quê nhà, hay như cách ông nói là: "Dứt khoát tôi sẽ chết ở Hà Nội". Ông còn hát tặng khán giả bài Ngẫu hứng phố như để "dẫn chứng." Ca khúc có đoạn kết "Hà Nội đầu ô, một chiều đầy gió một người không nỡ quay về. Hà Nội lòng tôi, giấc mơ xa vời của người xa quê. Ai ơi sống gửi thác về".

Âm nhạc, và chỉ có âm nhạc là một nguồn sống mạnh mẽ đã giúp người nhạc sĩ tài hoa ấy đi qua những chặng đường khó khăn, chông gai của cuộc đời và đối diện với sinh tử. Âm nhạc của Trần Tiến, vì thế mà đậm chất đời, nhưng cũng đầy ước vọng phiêu lãng, tự do và thấm đẫm cảm xúc.