Văn hóa Đông Sơn - Chiến tranh và Hòa bình (kỳ 23): Những cán dao găm gắn thêm tượng người, thú

31/07/2025 07:46 GMT+7 | Văn hoá

Trong bài tuần trước, tôi nói nhiều về đỉnh cao của phổ dao găm Đông Sơn Lạc Việt, đó là dao găm cán là tượng người/thú. Ngoài chức năng tự vệ, cắt gọt, cán và bao dao găm loại này còn là những tác phẩm mỹ thuật Đông Sơn độc đáo. Tiếp theo dòng chủ đề về dao găm Đông Sơn, thể theo nguyện vọng một số bạn đọc, tôi dành vài minh họa nhỏ để giới thiệu các loại hình phụ, đơn giản của phổ dao găm Đông Sơn Lạc Việt: Loại đốc hình chữ "T" ngược và loại đốc hình củ hành.

Xem chuyên đề Đêm đêm rì rầm trong tiếng đất TẠI ĐÂY

1. Loại đốc hình chữ "T" ngược thường có hình thấu kính bầu dục nhọn hai đầu, khá đơn giản và chiếm số lượng lớn nhất trong nhóm dao găm phổ Đông Sơn Lạc Việt. Tuy nhiên, một số dao găm loại này đã khá cầu kỳ khi đúc liền những nhóm tượng người, thú nhỏ ở trên đốc đó. Tiêu biểu nhất là nhóm tượng người dàn cảnh trên diện tích đốc hình thấu kính rộng chừng 5 cm², quang cảnh giống như một nhóm vũ nhạc công đang diễn xướng.

Văn hóa Đông Sơn - Chiến tranh và Hòa bình (kỳ 23): Những cán dao găm gắn thêm tượng người, thú - Ảnh 1.

Nhóm các loại hình cơ bản dao găm Đông Sơn phổ Lạc Việt. Từ trái sang phải: cán tượng người, cán củ hành trổ lỗ, cán củ hành đặc và cán đốc hình chữ “T” (sưu tập Bảo tàng Phạm Huy Thông, Mường Đông, Phú Thọ)

Tôi đã ghi lại hình ảnh studio hiện tượng độc đáo này khi được một nhà sưu tầm ở Thành phố Hồ Chí Minh chào xem, khi anh mới nhận nó từ một nhà sưu tầm ở Hà Nội. Đây là một dao găm lớn, dài 38 cm, rộng bản lưỡi và ngang đốc khoảng 6 cm.

Nhìn từ trên cao xuống, lòng đốc hình bầu dục nhọn hai đầu trông giống như một hình thuyền. Nghệ nhân ngồi trên hai mạn thuyền quay quanh người đánh trống ở giữa. Quang cảnh này khá quen thuộc với bố trí của dàn nhạc trên khán đài vuông với những người thổi khèn, sáo và đứng chống nạnh ở rìa xung quanh, trung tâm là một nghệ nhân đánh trống da mà tôi đã từng nhắc đến ở loạt bài "Tạo âm Đông Sơn". Trên mạng Facebook, tôi cũng từng bắt gặp một cán dao khá giống với cán dao này, chứng tỏ kiểu trang trí như vậy không chỉ là độc bản.

Kiểu dao găm đốc hình chữ “T”. Hình trái là kiểu đơn giản (sưu tập Bảo tàng Phạm Huy Thông), hình phải có gắn thêm tượng khối, cảnh người ngồi ôm eo, quàng vai vòng quanh viền đốc (sưu tập CQK, California, Mỹ)

Một con dao găm lớn khác trong sưu tập CQK (California, Mỹ), trên vành "mạn thuyền" của đốc cán dao là băng gần chục người ngồi lưng quay ra ngoài, mặt hướng vào trong, tay quàng eo, tay khoác vai nhau. Khoảng giữa để trống.

Trên phần đốc hình chữ "T" ngược một dao găm trong sưu tập của nhà sưu tầm Quốc Tuấn (Hà Nội), tôi bắt gặp hình hai người đàn ông vấn đầu, ngồi xổm, mặt hướng về một phía, phong cách rất đậm nét Đông Sơn.

Bên cạnh những trường hợp Đông Sơn nguyên trạng, loại dao này, khi thương mại, cũng thường được gắn cấy những tượng mới vào để tăng giá trị.

Văn hóa Đông Sơn - Chiến tranh và Hòa bình (kỳ 23): Những cán dao găm gắn thêm tượng người, thú - Ảnh 3.

Đốc dao găm hình chữ “T” như một mặt thuyền có bố trí tượng nhạc công (sưu tập Hảo, TP.HCM)

"Có thể nhận thấy ý thích "táp" thêm tượng người, thú… vào cán dao găm là đặc sản của chủ nhân phổ dao găm Đông Sơn Lạc Việt" - TS Nguyễn Việt.

2. Phụ loại thứ hai của phổ dao găm Đông Sơn Lạc Việt là loại có đốc nở phồng, trông như hình một củ hành, vì thế được gắn tên dao găm chuôi củ hành.

Loại "củ hành" đơn giản thì kết thúc đoạn tay cầm thon nhỏ sẽ được đúc bầu phồng kín hoàn toàn và kết thúc bằng một tháp hình trụ ngắn. Loại "củ hành" phức hợp sẽ được trổ lỗ đều đặn như một rọ đan, khiến phần bầu "hành" như một bầu thông phong rất mỏng mảnh, vui mắt. Chúng tôi gọi loại này là "cán dao găm củ hành trổ lỗ".

Cho đến nay, tôi mới thấy một kiểu trang trí Đông Sơn "táp" thêm ở phần đốc cán dao găm củ hành trổ lỗ này, đó là con dao găm hiện trưng bày tại Bảo tàng Hoàng gia Bỉ mang tên Mariemont mua từ Gallery PhamCollection.

Dao găm đốc củ hành, từ trái sang phải: Loại đốc củ hành đơn, đã từng thấy khuôn đúc ở Làng Cả (Phú Thọ), loại củ hành trổ lỗ (cả hai đều thuộc sưu tập Bảo tàng Phạm Huy Thông), đặc tả phần bầu “củ hành” trổ lỗ có gắn khối tượng hai nam thanh niên Đông Sơn ôm hai con chim mỏ ngắn (sưu tập Bảo tàng Mariemont, Bỉ)

Đây cũng là một dao găm cỡ lớn, chiều dài toàn thân khoảng 42 cm. Trên khối trụ phần đốc "củ hành" là khối tượng gồm hai nam thanh niên Đông Sơn ngồi thõng chân, quay lưng vào nhau, hướng mặt ra ngoài, hai tay mỗi người ôm một đôi chim lớn, loài chim mỏ ngắn dạng chim công hay chim cốc bắt cá.

Phần tượng đôi ôm chim này được đúc rời, gắn vào khi rót đồng đúc dao. Bằng chứng là ở sưu tập Đông Sơn trưng bày ở chùa Phạm Thông Đông Sơn, tôi bắt gặp đôi tượng này trong trạng thái rời trước khi gắn vào chuôi củ hành. Dao găm chuôi củ hành có gắn tượng hai người ôm chim là niềm tự hào của sưu tập Đông Sơn trong Bảo tàng Mariemont (Bỉ).

Như vậy, có thể nhận thấy ý thích "táp" thêm tượng người, thú… vào cán dao găm là đặc sản của chủ nhân phổ dao găm Đông Sơn Lạc Việt. Trong phần sau, tôi sẽ phân tích kỹ về phổ dao găm Đông Sơn Tây Âu. Chúng ta sẽ thấy sự đầu tư mỹ thuật vào dao găm ở cả hai phổ đều không kém nhau, nhưng ở dao găm Đông Sơn Tây Âu, lối khắc vẽ kỷ hà rất tinh tế và tỉ mỉ sẽ thay thế cho cách gắn tượng người, thú cho các đồ vật "bất ly thân" này của quý tộc Đông Sơn nói chung.

(Còn tiếp)

XEM THÊM TIN TỨC VĂN HOÁ TẠI ĐÂY

TS Nguyễn Việt

Tags:
Cùng chuyên mục
Xem theo ngày
Đọc thêm