Nhà phê bình Đoàn Minh Tâm: Có bà nội và một bếp lửa của tuổi thơ

Tiến sĩ Đoàn Minh Tâm là nhà phê bình văn học thuộc thế hệ 8X và là 1 trong những gương mặt nổi bật hiện nay. Loạt bài Đi tìm vẻ đẹp văn chương của anh đăng trên ấn phẩm Văn học và tuổi trẻ là những gợi ý giúp các em học sinh có thêm cảm thụ tốt về các tác phẩm văn học đã rất nổi tiếng trong sách giáo khoa nhiều thế hệ.

Xem chuyên đề Gặp gỡ các tác giả trong SGK TẠI ĐÂY

Đoạn trích trong bài phân tích Cấu trúc trong bài thơ "Bếp lửa" của anh đã được in trong sách Tiếng Việt 9, tập 2, bộ Cánh diều. Đây là 1 trong hơn 30 bài phân tích tác phẩm đã đăng trên mục Đi tìm vẻ đẹp văn chương mà Đoàn Minh Tâm tâm đắc.

Mùi khói bếp thân thương

Đoàn Minh Tâm cười lớn, nói dí dỏm về duyên cớ để anh viết loạt bài Đi tìm vẻ đẹp văn chương: "Biên tập viên của ấn phẩm Văn học và tuổi trẻ đặt hàng tôi viết loạt bài này. Thú thật là ban đầu tôi không muốn viết đâu, vì thấy viết cho học sinh không hề dễ, nhưng vì nể cô bạn thân của vợ - chính là biên tập viên của mục ấy - không muốn bị vợ "mắng", để yên cửa yên nhà, nên tôi viết. Những biên tập viên tiếp sau đó cũng đều là chỗ quen biết thân tình, nên không thể dừng bút".

Viết cho "yên cửa yên nhà" là cách Đoàn Minh Tâm nói vui thôi, sự thật thì anh tốt nghiệp chuyên ngành sư phạm ngữ văn và xuất thân trong một gia đình có truyền thống vài đời làm trong ngành giáo dục, nên xem việc viết cho học sinh vừa là ý thức vừa là trách nhiệm của mình.  

Đoàn Minh Tâm nhớ lại ngày xưa, khi học bài thơ Bếp lửa của Bằng Việt, anh đã rất cảm động, vì loáng thoáng thấy hình bóng của mình trong đó.

"Nhớ thời tôi học tiểu học, bố đi dạy ở Đại học Lâm nghiệp, khá xa nhà (đầu những năm 1980 còn đặt tại tỉnh Quảng Ninh), mẹ cũng thường xuyên đi dạy cả ngày, nên tuổi thơ của tôi phần nhiều gắn bó với bà nội. Tôi được bà chăm sóc rất nhiều" - Đoàn Minh Tâm kể lại bằng giọng ấm áp.

Tuy không đến mức "năm ấy là năm đói mòn đói mỏi" như nhà thơ Bằng Việt tả, nhưng thuở thơ bé của anh vẫn là những năm khó khổ. Những bữa trưa đạm bạc cùng bà, những lúc ngóng trông bố mẹ về, bếp lửa ấm của những ngày Đông lạnh giá và cả bếp bánh chưng ngày Tết của bà vẫn còn in đậm trong trí nhớ của nhà phê bình Đoàn Minh Tâm.

Anh còn nhớ cả chuyện bị chó cắn, bà đưa đi chích ngừa tổng cộng 12 lần. Lại một lần nữa, Đoàn Minh Tâm hóm hỉnh: "Khói bếp củi, khói bếp dầu hỏa tôi đều đã hít vào và vẫn còn nhớ những mùi khói ấy, nên học bài thơ Bếp lửa rất nhanh vào".

Viết cho lứa tuổi học sinh là phải... vừa đủ

Ở trên, Đoàn Minh Tâm nói rằng với những người chuyên về lý luận - phê bình văn học như anh thì việc viết cho học sinh không hề dễ, nên định từ chối. Không phải là vì tự ái theo kiểu tại sao phải "dùng dao mổ trâu để giết gà", mà vì viết gọn dưới 2.000 chữ, trong khuôn khổ một bài báo, với lượng kiến thức cần phải vừa đủ và cách hành văn phải đẹp theo tiêu chí của trang mục, quá một tí sẽ khó để các em cảm thụ, mà thiếu một chút sẽ nhạt, chẳng đáng gì để đọc, nên với anh đó là việc không thuận tay.

Đó là chưa kể, phần lớn những bài thơ trong sách giáo khoa là những bài thơ nổi tiếng như Đây thôn Vỹ Dạ, Tràng giang, Viếng lăng Bác... đã có rất nhiều bài phân tích, nên việc tìm ra một góc nhìn mới để độc giả thấy hấp dẫn không dễ dàng gì.

Khi viết phân tích hoặc phê bình một tác phẩm văn học, ở vị trí nhà phê bình, Đoàn Minh Tâm không thể sa đà vào cảm xúc của mình dành cho tác phẩm, mà phải tỉnh táo chuyển tải một góc nhỏ gọn và tinh tế để gửi đến bạn đọc.

Chẳng hạn, khi nhận ra cấu trúc kể chuyện của bài thơ Bếp lửa và liên hệ nó với những tác phẩm thơ có cấu trúc kể chuyện với dung lượng lớn hơn nhiều như Truyện Kiều và Lục Vân Tiên, đó là lúc anh tìm thấy chìa khóa để tập trung vào góc nhìn này.

Đây cũng chính là điểm nhấn quan trọng của bài phân tích đã đăng trên ấn phẩm và ban biên soạn sách cũng đã trích chính đoạn này để đưa vào sách giáo khoa. Một góc nhìn khá mới và có một cánh cửa mở ra cho sự phản biện của các em học sinh, cũng là sự tương tác thú vị trong chương trình học. Anh nói, tất nhiên những bài viết của anh là một góc để tham khảo, còn để có tư duy độc lập trong việc học, học sinh đều phải tự học, tự rèn luyện.

Đã từng ngồi... nhầm lớp

Kể về quá trình đến với việc nghiên cứu văn học chuyên nghiệp như hiện nay, có vài lần Đoàn Minh Tâm nói về việc mình ngồi nhầm lớp và văn học là bộ môn đã chọn anh: "Văn học đã luôn có sẵn trong người mình rồi, ở lớp chuyên toán, tôi luôn là 1 trong 10 đứa có điểm toán thấp nhất và là 1 trong 3 đứa có điểm văn cao nhất lớp. Về điểm văn, bố thường trêu tôi là thằng chột làm vua xứ mù".

Cả thời cấp 2 và cấp 3, Đoàn Minh Tâm luôn là học sinh của lớp chuyên toán. Đến khi chọn trường đại học, anh quyết định học thi khối C, với sự ngăn cản của gia đình. Đoàn Minh Tuấn kể về điều khiến anh thay đổi: "Tôi nhớ trong lúc giải kết quả của một bài toán tích phân, thầy giáo tôi trầm trồ rằng kết quả đẹp quá, gọn quá. Tôi nghĩ mãi điều gì khiến thầy thấy nó đẹp, còn tôi thì chẳng thấy đẹp chỗ nào. Trong lúc thầy tôi thấy vẻ đẹp trong toán học thì tôi chỉ tìm thấy vẻ đẹp trong văn học".

Khi trở thành sinh viên của Khoa Sư phạm ở Đại học Quốc gia Hà Nội, cảm giác bị ngồi nhầm lớp luôn thường trực trong anh mới được xóa bỏ, thấy thế giới này thuộc về mình, môi trường này chính là của mình và biết rằng mình sẽ theo lĩnh vực nghiên cứu văn học lâu dài. Ở trường đại học, anh được gặp những người bạn có cùng sở thích và được nghiên cứu về các tác phẩm văn học mà anh đã đọc mải mê từ nhỏ như Tam quốc diễn nghĩa, thơ Lý Bạch, Đỗ Phủ, Đỏ và đen, các bài thơ trong phong trào Thơ Mới, thấy thấm thía nhiều hơn với Tội ác và trừng phạt - tác phẩm đã khiến anh ám ảnh rất nhiều…

Hỏi Đoàn Minh Tâm rằng phải có lý do gì để anh yêu thích văn học chứ không thể tự nhiên mà có? Anh kể, bố anh dạy hóa, nhưng là người rất yêu văn học. Chính ông là người tặng những cuốn sách văn học cho anh mỗi năm vào dịp sinh nhật và mẹ anh là giáo viên dạy văn nên việc anh tiếp cận với các tác phẩm không khó. Anh học đọc bằng bộ truyện Tam quốc diễn nghĩa. Học xong bảng chữ cái, cậu bé Tâm cần mẫn cầm từng cuốn Tam quốc diễn nghĩa để học ghép vần, phải lặp đi lặp lại một cách trầy trật mới đọc được suôn sẻ cả cuốn. Tiếp theo đó là những ngày anh lớn lên cùng các tác phẩm văn học kinh điển khác.

Với Đoàn Minh Tâm, công việc phê bình - lý luận văn học thú vị nhất khi đọc lại một phẩm, tìm thấy ý nghĩa mới, thiết thực cho bản thân và có thể lan tỏa sự sung sướng của mình bằng những bài nghiên cứu chính thống. "Nhà phê bình thường cảm thấy mâu thuẫn, ví dụ như đứng trước một tác phẩm quá thích thì không viết được gì, ngược lại với một tác phẩm cảm thấy bình thường thì viết rất trôi chảy. Nó giống như khi đứng trước cô gái ta yêu thì ta thường lúng túng, ngược lại ta rất dễ diễn đạt trước một cô gái ta thấy bình thường", đó là cách Đoàn Minh Tuấn ví von về những cảm xúc của mình với công việc.

Dĩ nhiên, văn học thì mênh mông, Đoàn Minh Tâm chọn nghiên cứu văn học đương đại và đã xuất bản một số tác phẩm. Bức tranh văn học đương đại trong mắt Đoàn Minh Tâm là đa dạng, phong phú và nhiều thành tựu. Anh thẳng thắn bày tỏ: "Tôi thấy chúng ta thường khắt khe với văn học trong nước, nhưng lại rất thoáng với văn học nước ngoài. Thật sự thì tâm lý sính ngoại của ta có cả trong cái nhìn với văn học. Các nhà văn Bảo Ninh, Nguyễn Huy Thiệp chẳng phải đã có những tác phẩm xứng tầm thế giới và đã được dịch ra nhiều thứ tiếng, sau nữa có Nguyễn Trí Huân, Đỗ Bích Thúy... đều có những thành tựu trong sự nghiệp viết văn của mình".

Hiện tại, Đoàn Minh Tâm vẫn say mê công việc viết phê bình, vì "vẫn còn tìm thấy ý nghĩa mới và sự thiết thực" khi đọc những tác phẩm văn học giá trị.