Chữ và nghĩa: Vì sao "xin chào!" được chọn?

Giữa thập niên 1970, con tàu thăm dò Voyager 1 và Voyager 2 liên tiếp được phóng lên từ Trái đất, ra ngoài hệ Mặt trời, mang theo một đĩa nén ghi 2 tiếng "xin chào!" được phát âm bằng 60 ngôn ngữ khác nhau, rồi tiếng kêu của loài cá voi, rồi âm nhạc của nhiều nền văn hóa, trong đó có một bản giao hưởng của Beethoven và một khúc hát của nhóm The Beatles.

Xem chuyên đề Chữ và nghĩa TẠI ĐÂY

Thông tin này thú vị quá, tuy nhiên về chuyện chữ nghĩa, ta nghĩ gì khi 2 từ "xin chào!" được chọn?

Có hàng loạt câu tục ngữ liên quan đến từ xin, chẳng hạn "Ngửa tay xin việc", "Ăn mày ăn xin" - mày trong ngữ cảnh này chính là "mảy" là một ít, một tí rất nhỏ mọn, lúc sa cơ thật thế chỉ dám xin thế thôi, chứ nào phải hạng "Ăn mày đòi xôi gấc"; ca dao có câu nói mỉa: "Ăn xin cho đúng ăn xin/ Lấy chồng cho đáng bù nhìn giữ dưa"… Trong những trường hợp này, khi xin, ta thấy là tỏ ý muốn người khác cho cái gì/ điều gì mà mình không có, cách thể hiện khác nhau, có thể nhỏ nhẹ, có thể kêu nài nọ kia.

Thật oái ăm lại có trường hợp xin đểu là bọn bất lương, du thủ du thực, dù ngửa tay xin người lương thiện cái gì, nhưng lại kèm theo lời nói hoặc hành động hăm dọa, dọa dẫm. Ngược lại, khi ai đó nói, chẳng hạn, "Cho tôi xin đi" là không phải xin cái gì đó mình không có, mà được hiểu là xin hãy vì tôi mà tha thứ cho ai đó.

Vậy khi nói "xin chào!" là ngụ ý thế nào?

Ta biết xin còn là "Từ dùng đầu câu lời yêu cầu, lời mời mọc, tỏ ý lịch sự, khiêm nhường: Xin đến đúng giờ, xin tự giới thiệu, xin trân trọng giới thiệu - theo Đại từ điển tiếng Việt (1999). Không những thế, xin còn là tỏ ý cung kính, ta có thể thấy trong ngữ cảnh của truyện thơ nôm Nhị độ mai:

"Bẩm rằng: Dân sự chúng tôi,

Tấm lòng xin ngỏ, chút lời xin thưa"

Hai tiếng "xin chào!" gửi cho "người ngoài hành tinh" là kết hợp của 2 nghĩa này. Thế nhưng tại sao lại chào/ xin chào? Đây là từ hỏi han, tỏ ý lễ phép khi gặp nhau, chẳng hạn, "Lời chào cao hơn mâm cỗ"; là bày tỏ thân tình, dù chưa chắc mình quen với người đó, thí dụ lúc du Xuân vui Tết, nhà thơ Bùi Giáng chân thành ngỏ lời: "Xin chào nhau giữa con đường/ Mùa Xuân phía trước, miên trường phía sau"…

Khi chào, không chỉ chào bằng tiếng nói: "Hỏi thăm đến ngõ thì vào/ Tay đặt gánh xuống miệng chào: Thưa anh", mà còn có thể là thể hiện động tác vái tay cúi đầu, lột khăn, "xin lạy cả nón"…

Về 2 tiếng "xin chào!", rõ ràng là bày tỏ thiện ý, như tục ngữ có câu: "Dao năng mài năng sắc, người năng chào năng quen" - năng có nghĩa thường, câu này ngụ ý là người ở Trái đất chủ động ngỏ lời, bày tỏ tình cảm muốn làm quen với "người ngoài hành tinh", chào trong tâm thế thân thiện, hòa bình…