Tìm về đầu sư tử truyền thống Trung thu xưa (kỳ 1): Món đồ chơi đặc sắc vùng Bắc Bộ

Trong ký ức của những người lớn tuổi, chiếc đầu sư tử truyền thống Bắc Bộ với đôi lông mày cá chép luôn là món đồ chơi rực rỡ xuất hiện mỗi dịp Trung thu xưa. 

Sau một thời gian dài ít xuất hiện, nó tưởng như đã bị lãng quên, cho đến khi được nhà nghiên cứu Kevin Vương dày công phục dựng. Đáng trân trọng hơn, món đồ chơi đặc biệt này còn trở thành lựa chọn mở đầu cho dự án dài hơi mang tên Trăng ta, hướng tới phục dựng tinh hoa đồ chơi Trung thu truyền thống.

1. Gần nhất, những kết quả nghiên cứu và phục dựng đầu sư tử truyền thống Bắc Bộ và dự án Trăng ta vừa được Kevin Vương giới thiệu trong chuỗi hoạt động Tết Trung thu truyền thống năm 2025 do Ban Quản lý hồ Hoàn Kiếm và phố cổ Hà Nội tổ chức.

Nhớ về những ngày khởi đầu dự án Trăng ta, đến giờ Kevin Vương vẫn không thể nào quên kỷ niệm đặc biệt với chiếc đầu sư tử truyền thống Bắc Bộ. Năm 2021, anh may mắn có cơ hội đến bảo tàng Quai Branly (Pháp) để tận mắt chiêm ngưỡng hiện vật chiếc đầu sư tử được thu thập từ Hà Nội vào khoảng đầu thập niên 1930.

"Được tận mắt ngắm nhìn và chạm vào món đồ chơi ngót nghét 100 tuổi lòng tôi dâng lên thật nhiều cảm xúc" - anh bày tỏ - "Chiếc đầu sư tử này được các chuyên gia của Viện Viễn Đông Bác cổ đưa về, mang những đặc điểm tạo hình rất riêng biệt của miền Bắc Việt Nam, điển hình là đôi lông mày sư tử làm bằng 2 chú cá chép vàng và đuôi cong lên. Bề mặt sư tử được trang trí bằng các hình trổ lẻ, trang kim của nghề hàng mã".

Từ dấu ấn ấy, Kevin Vương dành nhiều năm chuyên tâm nghiên cứu món đồ chơi Trung thu đặc biệt này. Qua nghiên cứu tư liệu hình ảnh và sách báo đầu thế kỷ 20, anh nhận thấy chiếc đầu sư tử ở Hà Nội có những đặc điểm nhận dạng đặc trưng khác biệt.

Nhà nghiên cứu này cho biết, đầu sư tử được làm trên khung mây, các mối nối được đan kết và gia cố bằng sơn ta để vững chắc, cấu tạo hình cầu để đội vừa lên đầu người biểu diễn. Lớp ngoài được bồi các lớp giấy dó rồi vẽ màu lên, trang trí thêm các hoa văn hoa lá bướm bằng giấy trang kim. Kết cấu bằng những vật liệu tự nhiên, nhẹ mà bền này giúp người biểu diễn không bị mỏi tay khi vác trên đầu cả một khối nặng đường kính 80cm. Phía sau gáy là chiếc sừng vươn lên phía trước, hơi cong và tròn ở đầu, đôi tai thấp hơn ở 2 bên, sau gáy là dải vải đỏ, mỗi khi múa lại phập phồng như hơi thở của đất.

2. Đáng chú ý, 1 trong những phát hiện đặc biệt của Kevin Vương là hình ảnh cá chép vàng được tạo hình ngay trên đôi lông mày sư tử.

"Ngắm nhìn những món đồ chơi xưa dịp Tết Trung thu, tôi nhận thấy hình ảnh cá chép xuất hiện khá phổ biến: Cá chép trông trăng, đôi cá chép trên đầu sư tử, cá chép hóa rồng. Trong quan niệm dân gian, hình ảnh cá chép luôn mang lại sự may mắn, dư dả bởi chữ ngư đồng âm với chữ dư" - anh lý giải - "Hình tượng cá tung tăng bơi lội còn thể hiện sự thuận lợi, trôi chảy trong công việc và khi hội đủ yếu tố, cá chép có thể vượt dòng nước lớn hóa rồng, công thành danh toại".

Cũng theo lời Kevin Vương, ở một góc độ khác, cá chép vàng còn giúp liên tưởng tới tích "Cá chép vượt vũ môn hóa rồng". Con cá chép bình thường, trải qua thử thách và nỗ lực, trở thành con rồng oai phong rực rỡ. Cá chép hóa rồng phun nước làm cho đất đai màu mỡ, xanh tươi, đem lại sức sống cho muôn loài - cũng là ý nghĩa căn bản khởi thủy cho Tết Trung thu ở Việt Nam như nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Huyên từng đề cập.

Như phân tích, Kevin Vương cho rằng, sự xuất hiện của hình ảnh cá chép vàng như đôi lông mày trên đầu sư tử chắc hẳn ẩn chứa những lời chúc tụng ý nhị của cha mẹ cho con cái. Vì thế, khi tiến hành phục dựng thử nghiệm đầu sư tử, anh đặc biệt chú trọng vào đôi cá chép - đôi lông mày của sư tử.

(Còn tiếp)