Thêm những giả thuyết mới thú vị về khoa học công nghệ thời Vua Quang Trung

Từ nhiều năm nghiên cứu lịch sử công nghệ hỏa khí, kỹ sư Vũ Đình Thanh - chuyên gia kỹ thuật quân sự cho rằng bên cạnh tài thao lược kiệt xuất, Vua Quang Trung còn sở hữu tư duy khoa học vượt thời đại, để lại dấu ấn sâu sắc trong việc chế tạo và cải tiến vũ khí của Đại Việt.

Theo kỹ sư Thanh, các "Công ty Đông Ấn" phương Tây như Anh, Pháp, Bồ Đào Nha, Hà Lan, Tây Ban Nha… tuy là tổ chức kinh doanh nhưng nắm trong tay quyền lực gần như của một quốc gia: sở hữu quân đội riêng, có quyền đúc tiền, tuyên chiến và kiểm soát những vùng thuộc địa rộng lớn ở châu Á, châu Phi, châu Mỹ. Thậm chí, quân đội Công ty Đông Ấn Anh từng có quân số gấp đôi quân đội hoàng gia Anh.

Trong quá trình khảo cứu công nghệ sản xuất súng, pháo và thuốc súng đen thời cận đại, kỹ sư Thanh nhận thấy các công ty Đông Ấn nhiều lần tìm cách tiếp cận một loại hàng hóa chiến lược tại Đông Dương thông qua Nguyễn Ánh: diêm tiêu - thành phần không thể thay thế của thuốc nổ đen.

Đến cuối thế kỷ XIX, mọi loại súng, pháo, lựu đạn đều phải dùng thuốc nổ đen gồm 75% diêm tiêu, 15% than củi và 10% lưu huỳnh. Dù phát triển mạnh về khoa học và công nghệ, phương Tây vẫn không có phương án thay thế diêm tiêu. Đây cũng là loại thuốc nổ mà Trần Đại Nghĩa sử dụng thời kháng chiến chống Pháp; đến nay, các nhóm vũ trang vẫn có thể tự chế vũ khí dựa trên thuốc nổ đen.

Sử liệu ghi nhận từ rất sớm người Việt đã biết chế tạo súng thần công. Thế kỷ XV, Hồ Nguyên Trừng - bậc thầy chế tạo hỏa khí – bị triều Minh đưa sang phục vụ quân sự. Năm 1390, tướng Trần Khát Chân dùng thần công bắn hạ vua Chiêm Thành Chế Bồng Nga - chi tiết cho thấy súng thần công Đại Việt có sức công phá mạnh, xuất hiện sớm hơn phương Tây khoảng 200 năm.

Đến năm 1479, người Việt đã chế tạo súng hỏa mai "Giao Chỉ", một vũ khí từng nổi tiếng khắp khu vực, trong khi phương Tây phải hơn một thế kỷ sau mới dùng phổ biến loại súng này.

Việt Nam sở hữu lợi thế quan trọng: nguồn phân dơi dồi dào - nguyên liệu tinh chế diêm tiêu. Điều kiện khí hậu nóng ẩm khiến phân dơi ở Đông Nam Á trở thành nguồn tài nguyên chiến lược cho thế giới.

Theo nhà khoáng vật học Pháp Gaston Dupouy (1913), chỉ riêng năm 1903, xung quanh Hà Nội đã có tới 22 cơ sở sản xuất diêm tiêu của Pháp - đủ để thấy mức độ quý giá của nguồn tài nguyên này.

Chính vì vậy, từ thế kỷ XVII - XVIII, phương Tây phải nhập khẩu diêm tiêu từ Đông Nam Á, gồm cả Việt Nam. Đây là nguyên liệu mà Pháp sử dụng để sản xuất súng, pháo, lựu đạn, phục vụ các cuộc chiến lớn, trong đó có cả chiến tranh giành độc lập của Mỹ.

Theo Viện Nghiên cứu Chiến lược Pháp, cuối thế kỷ XVII - XVIII, giá 1 kg thuốc súng tương đương 0,5 kg vàng, trong đó 80% chi phí là cho diêm tiêu. "Giá vàng" của phân dơi khiến mọi thông tin khai thác trở thành bí mật quân sự.

Sau 6 năm nghiên cứu vũ khí Tây Sơn, kỹ sư Thanh đưa ra giả thuyết gây chú ý: quân Tây Sơn đã sở hữu hỏa dược phốt pho, dựa trên các tư liệu của sử nhà Nguyễn, nhà Thanh và phân tích kỹ thuật hiện đại. Ông đã thử nghiệm một phần nguyên lý hỏa dược này trong động cơ đốt trong, động cơ tên lửa và đăng ký sáng chế liên quan.

Sử sách mô tả "hỏa cầu" Tây Sơn có đặc tính "nhanh như sấm chớp", "nóng như thò tay vào vạc dầu" - rất tương đồng với hiệu ứng cháy của phốt pho. Một số hiện vật ở Bảo tàng Quang Trung cũng cho thấy cấu trúc vỏ dày đặc thù của vũ khí chứa phốt pho.

"Hỏa hổ" - ống phóng hỏa dược - được sử nhà Nguyễn ghi nhận "trúng đâu bốc cháy đó", không thể dập tắt. Điều này cho thấy thành phần hỏa dược rất có thể có phốt pho.

Kết luận này từng được Thượng tướng, Viện sĩ, AHLLVTND Nguyễn Huy Hiệu thẩm định và đánh giá là có cơ sở dựa trên kinh nghiệm thực tiễn chiến trường.

Theo kỹ sư Thanh, dù phương Tây có súng pháo tân tiến hơn (nhờ kỹ thuật tạo hạt thuốc nổ), nhưng vũ khí phốt pho - nếu được xác nhận - vẫn là ưu thế vượt trội của Tây Sơn. Trong các trận giao chiến với lực lượng liên quân các công ty Đông Ấn năm 1782 - 1783, nhiều tài liệu ghi quân địch gồm 3 - 5 vạn quân, trang bị hỏa lực mạnh, nhưng vẫn bị quân Tây Sơn đánh bại và buộc phải rút chạy.

Tuy nhiên, phốt pho cực độc khi chế biến. Kỹ sư Thanh cho rằng đây có thể là lý do khiến nhiều tướng lĩnh và binh sĩ Tây Sơn, kể cả Vua Quang Trung và các nhân vật chủ chốt, bị ảnh hưởng sức khỏe nghiêm trọng. Việc này dẫn đến sự gián đoạn cung cấp vũ khí phốt pho và làm suy yếu nền quân sự Đại Việt trong giai đoạn quyết định.

Sau Cách mạng Pháp, khi Pháp chiếm Hà Lan, hàng loạt công ty Đông Ấn bị đặt dưới ảnh hưởng của Pháp. Để đáp ứng nhu cầu thuốc nổ cho các cuộc chiến của Napoleon, Pháp tổ chức lực lượng viễn chinh với hàng trăm sĩ quan tinh nhuệ dưới quyền Đô đốc François Étienne de Rosily-Mesros - một trong những hải quân xuất sắc nhất của Napoleon.

Dù soái hạm Médusa từng bị thiêu rụi trong giao chiến, nhưng sau khi lực lượng Tây Sơn suy yếu, các công ty Đông Ấn đã kiểm soát được nguồn diêm tiêu tại Campuchia, Lào và Việt Nam - nguồn nguyên liệu quan trọng giúp Pháp mở rộng sức mạnh quân sự khắp châu Âu.

Theo các nhà nghiên cứu, những giả thuyết và lập luận được kỹ sư Thanh đưa ra - dù cần thêm kiểm chứng - đã gợi mở cách tiếp cận mới khi nghiên cứu lịch sử Việt Nam, đặc biệt là thời Tây Sơn: tiếp cận qua lăng kính khoa học - công nghệ song song với lịch sử quân sự.

Kỹ sư Thanh nhấn mạnh rằng việc tiếp tục khảo cứu, kiểm chứng và phục dựng các giá trị khoa học - công nghệ thời Vua Quang Trung không chỉ là sự tri ân tiền nhân, mà còn góp phần khơi dậy tinh thần tự cường trong thời đại mới, nơi tri thức và sáng tạo tiếp tục là nền tảng cho độc lập và phát triển quốc gia.