Phục dựng tinh hoa đồ chơi Trung thu (kỳ 2 & hết): Đường dài cho đồ chơi truyền thống

Trên cơ sở các nghiên cứu của mình, Kevin Vương bắt tay vào việc phục dựng thử nghiệm đầu sư tử truyền thống Bắc bộ với một hành trình không ít gian nan. Quá trình thử nghiệm phục dựng không hề đơn giản, bởi người làm nghề không còn nhiều, lâu năm quen làm đồ chơi đơn giản. Một chiếc đầu sư tử khung tre giấy bồi, vẽ màu tự nhiên cần nhiều công đoạn, trang trí chi tiết và vẽ màu nhiều lớp, nói không với sơn công nghiệp.

1. Kevin Vương cho biết, theo các tài liệu có được từ văn bản và lời kể của nghệ nhân, chiếc đầu sư tử (Trung bộ và Nam bộ thường gọi là đầu lân), được làm bằng mây và áp dụng kỹ thuật chằng chéo để buộc. Mây mua về phơi cho héo, ngâm nước để tránh mối mọt.

Trong khi đó, tạo hình khung mất nhiều thời gian. Đầu tiên là phần mồm và trán để làm sườn, tiếp tới mũi và mắt, hai "con đỉa" dưới mắt, rồi đôi lông mày cá chép, sừng và gai. Khi khung hoàn thành, tới công đoạn bồi các lớp giấy để gia cố và làm nền cho việc tô màu. Lớp giấy trong cùng, cũng là lớp giấy dày nhất, khi xưa sử dụng báo cũ; các lớp sau dùng giấy bản, từ 2-3 lớp, kết dính bằng hồ gạo.

Sau khi bồi giấy trong ngoài, đầu sư tử sẽ được phơi khô tự nhiên rồi tiếp tục bồi thêm một lớp giấy gói (kraft) nữa, trước khi bồi lớp giấy trắng ngoài cùng để làm nền cho việc vẽ hoa văn và tô màu. Khung tuy to nhưng khá nhẹ, một em bé 11 tuổi có thể nâng lên chơi dễ dàng.

Công đoạn cuối của chiếc đầu sư tử là trang trí hoa văn. Sau khi lớp giấy trắng đã khô, các cấu kiện cơ bản như mắt, viền lông, quả bông... được gắn cố định lên đầu sư tử.

"Trong quá trình phục dựng, tôi tìm đến những người thợ từng làm đầu sư tử ở Hà Nội. Tiếc thay, nhiều người đã không còn làm theo lối xưa. Họ buộc phải chạy theo thị trường, làm những chiếc đầu sư tử bọc kim tuyến bán sẵn, phụ kiện trang trí bằng nhựa sặc sỡ" - Kevin Vương tâm sự - "Khi được đề nghị tái tạo lề lối làm đầu sư tử xưa, phần lớn đều ngại vì mất thời gian và tốn kém. May thay, vẫn có một nghệ nhân chịu giúp tôi, làm cho vui để nhớ nghề xưa, bởi với độ cầu kỳ cho chiếc đầu đan tay này, việc thương mại hóa nó khó hơn nhiều. Chiếc đầu sư tử mà nghệ nhân này từng làm trước đây có những đặc điểm cơ bản giống với hiện vật bên Pháp, nhưng tạo hình đôi chút khác biệt về tỉ lệ các chi tiết".

Từ những tín hiệu tích cực của việc phục dựng, Kevin Vương không giấu được xúc động và tự hào: "Nhìn những bức ảnh xưa, những hiện vật còn lưu lại trong bảo tàng ở Pháp về những món đồ chơi Trung thu xưa, cảm giác ngỡ ngàng trước sự khéo léo và sáng tạo của các nghệ nhân ngày trước. Mọi khía cạnh từ tạo hình đến sắc thái đều mang hồn dân tộc, rất Việt Nam và cũng rất dễ nhận biết so với đồ chơi của các nước đồng văn".

2. Dành tâm huyết cho việc phục dựng đầu sư tử truyền thống Bắc bộ trong nhiều năm cho tới nay, nhà nghiên cứu Kevin Vương vẫn vẹn nguyên một ước ao giản dị, rồi một ngày lại thấy những món đồ chơi mang đậm hồn Việt Nam xuất hiện trên tay trẻ con mỗi mùa trăng lên.

Ở tầm nhìn rộng hơn, theo anh, hiện nay với sự xuất hiện của đồ chơi bằng nhựa có nguồn gốc ngoại nhập, đồ chơi từ tre, giấy đã ngày một ít đi. Một số nơi còn sản xuất đều bị rập khuôn một mẫu mã, chất lượng kém và nhanh hỏng.

Trước thực tế này, dự án Trăng ta đã ra đời với mong muốn khôi phục lại những tinh hoa của đồ chơi dân gian dịp Tết Trung thu. Dự án dựa vào những tư liệu từ các kho dữ liệu ở Việt Nam và Pháp để tìm hiểu nguồn gốc, ý nghĩa, kỹ thuật mà các nghệ nhân xưa sử dụng để làm ra các món đồ chơi từ nguyên liệu tự nhiên. Mục đích của dự án là tìm hiểu và cố gắng phục dựng lại gần nhất những món đồ chơi phổ biến vào Rằm tháng 8 như đầu sư tử, các loại đèn lồng khung tre phất giấy dó, đồ chơi sắt tây...

Trong thực tiễn, món đồ chơi đầu tiên mà dự án lựa chọn phục dựng là chiếc đầu sư tử với kích thước lớn, đủ để người lớn có thể đội lên và múa, đã có nhiều kết quả khả quan. Cụ thể, các kết quả nghiên cứu và phục dựng của Kevin Vương đã được giới thiệu tại nhiều lễ hội, triển lãm, workshop… luôn nhận được sự quan tâm và phản hồi tích cực từ công chúng mỗi dịp Trung thu.

Đặc biệt, dịp Trung thu năm 2023, Kevin Vương cùng dự án Trăng ta đã có cơ hội hợp tác với Vietnamese Concert của ca sĩ Hoàng Thùy Linh để dựng nên một mô hình đầu sư tử truyền thống cao 6m trên sân khấu. Hình ảnh này vừa trở thành điểm nhấn thẩm mỹ độc đáo, vừa là cơ hội để lan tỏa hình tượng đầu sư tử Bắc bộ tới cộng đồng trong một bối cảnh hiện đại.

Nói rộng ra, theo nhà nghiên cứu Kevin Vương, câu chuyện về đầu sư tử không chỉ gắn bó với Tết Trung thu mà còn hiện diện trong Tết Nguyên đán, trong các đám rước làng hoặc lễ khai trương, khánh thành. Nó thực sự là một đề tài đậm chất văn hóa Bắc bộ. Từ đó, dự án Trăng ta mong muốn có thêm sự đồng hành của các tổ chức, doanh nghiệp để quảng bá hình ảnh chiếc đầu sư tử truyền thống, lan tỏa giá trị văn hóa và biến nó thành nguồn cảm hứng cho những sản phẩm sáng tạo mang đậm bản sắc Việt Nam.