Những khoảnh khắc làm nên vinh quang của nhiếp ảnh Việt Nam

Các nhà nhiếp ảnh Việt Nam yêu nước và cách mạng từ năm 1945 đến nay đã tạo dựng cho nhiếp ảnh nước ta một sứ mệnh quan trọng: Ảnh là vũ khí chiến đấu sắc bén mang đặc tính thông tin, đặc tính văn học, và đặc tính lịch sử. Từ phòng chụp ảnh lưu niệm trong nhà (studio) tiến tới việc cầm máy ảnh trực tiếp xuống đường phố dịp Cách mạng tháng Tám, rồi ra tiền tuyến, về nông thôn, ra công trường, vào nhà máy... là một cuộc cách mạng nghề nghiệp tích cực.

Chuyên đề 80 năm Cách mạng tháng Tám và Quốc khánh 2/9

Ảnh của họ là những tin tức, những câu chuyện, những cảnh sắc, những sự kiện và những nhân vật lịch sử có thật. Nó tươi nguyên, trung thực, sống động  thấm nhuần tư duy nghệ thuật hiện đại với tất cả sức  mạnh, trí tuệ, tình cảm của lớp người cách mạng mới. Và không hiếm những bức ảnh vô giá thấm máu, nước mắt của người chụp ảnh và người trong ảnh.

Lịch sử đọng lại trong những tấm phim

Giá trị lớn nhất của kho tàng ảnh mà ta lưu giữ đến nay là có nhiều ảnh được chụp theo phương thức biên niên sử, với nghệ thuật tạo hình trực tiếp chính xác các sự cố xã hội, các bước ngoặt cách mạng, các nhân vật ưu tú của đất nước, của thời đại. Nhờ vậy, ngày nay chúng ta mới tận mắt thấy được khí thế sôi sục Cách mạng tháng Tám năm 1945 khi nhân dân chiếm Bắc Bộ Phủ, và cảnh trang nghiêm thiêng liêng của Lễ Độc lập ngày 2 tháng 9 năm 1945 tại Quảng trường Ba Đình, Hà Nội, cũng như chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh do Vũ Năng An chụp. Thấy được cận cảnh khuôn diện, tư thế, trang phục của Bác Hồ, của ông Võ Nguyên Giáp trong Ngày Độc lập. Và những hình ảnh về hoạt động đối nội, đối ngoại của Chủ tịch Hồ Chí Minh và Chính phủ ở thời điểm "ngàn cân treo sợi tóc" của Nguyễn Bá Khoản và nhiều tác giả khác.

Về kỹ thuật, đó là những ảnh bình thường như mọi tấm ảnh thuở ấy, và người chụp ảnh chỉ là những thợ ảnh, những nhà nhiếp ảnh tự do. Nhưng với đất nước, với thế giới nó có ý nghĩa cực kỳ lớn lao. Bởi lẽ đó là hình ảnh thật của những sự kiện chính trị xã hội có thật, của những con người vĩ đại giản dị có thật ở Việt Nam. Những hình ảnh ấy đã "đóng đinh" vào lịch sử nhân loại, mãi mãi là bằng chứng thành công của cuộc cách mạng dân tộc, dân chủ đầu tiên ở Đông Nam Á. Hơn cả bằng chứng bình thường, những bức ảnh như vậy chính là lịch sử đã đọng lại trong phim và trên trang giấy ảnh (ngày nay là các file ảnh).

Từ đó trở đi, các nhà nhiếp ảnh Việt Nam đã trở thành chiến sĩ luôn luôn có mặt ở tuyến đầu chống Pháp và chống Mỹ xâm lược.

Ngay buổi đầu chống Pháp, chúng ta đã có ảnh Nam bộ kháng chiến: Đoàn quân Nam tiến vào ga Tuy Hòa, Quân và dân Sài Gòn chặn giặc Pháp ở Lái Thiêu, phục kích ở ga Bình Triệu v.v…của Nguyễn Bá Khoản. Khi nhà nhiếp ảnh Nguyễn Bá Khoản ra Bắc, báo Cứu Quốc đã chọn từ 500 ảnh của ông làm triển lãm, sau đó lại chọn tiếp từ 200 ảnh của Nguyễn Bá Khoản về Miền Trung và Tây nguyên kháng chiến để triển lãm. Hai cuộc triển lãm ảnh này là tiếng chuông cảnh báo nguy cơ Pháp rắp tâm chiếm lại nước ta một lần nữa.

Khi quân Pháp gây hấn ở Hải Phòng, Hà Nội, các nhà nhiếp ảnh Ngô Lê Động, Nguyễn Bá Khoản, Nguyễn Tiến Lợi, Tô Na… đều xung vào Trung đoàn Thủ đô cầm súng và cầm máy ảnh chiến đấu.

Chín năm kháng chiến chống Pháp ở khắp ba miền Bắc, Trung, Nam, mỗi khi có trận đánh lớn, mỗi khi có chiến dịch trọng yếu tiêu diệt địch, thì đều có các nhà nhiếp ảnh vào trận. Lê Văn Thi chụp ảnh trận quân ta đánh quân Pháp ở Bầu Cá, tỉnh Đồng Nai (1947), Trần Đăng Lân có ảnh bộ đội đánh chặn đoàn tàu hỏa quân sự Pháp rời ga Biên Hòa, năm 1947. Nguyễn Văn Phú chụp phóng sự ảnh bộ đội địa phương diệt đồn Sóc Trăng, thu vũ khí, kiểm soát quốc lộ, năm 1950. Mai Lộc ghi lại tội ác giặc chặt đầu du kích ở Mỹ Tho, bêu đầu du kích tại Bến Tre, năm 1947. Khương Mễ chụp ảnh Tiểu đoàn 307 tấn công đồn Mộc Hóa, diệt xe cứu viện, bắt sống đồn trưởng người Pháp Louis Bertrand. Ngay cả Chính ủy Khu Chín Phan Trọng Tuệ (vốn là Thành ủy viên Hà Nội, phụ trách Hội Ái  hữu thợ ảnh Hà Nội những năm 1936 – 1939) cũng chụp ảnh biểu dương quân ta thắng trận Tầm Vu IV, Cần Thơ, năm 1948, thu được pháo 105 ly của Pháp, một chiến lợi phẩm lớn đầu tiên trong toàn quốc.

Ở ngoài Bắc, quân Pháp nhiều lần tấn công lên Việt Bắc nhằm tiêu diệt căn cứ kháng chiến, nơi có trụ sở Trung ương Đảng, Chính phủ, nhưng càng tấn công, chúng càng thất bại. Ngay từ năm 1947, Bộ đội ta đã chủ động mở các chiến dịch từ nhỏ đến lớn như: Chiến dịch Thu Đông năm 1947, Chiến dịch Cao Bắc Lạng  năm 1949, Chiến dịch Biên giới năm 1950, Chiến dịch Trung du năm 1951, Chiến dịch Tây Bắc năm 1952, 1953 v.v…, và đỉnh cao là chiến dịch lịch sử Điện Biên Phủ năm 1954. Trong các chiến dịch đó đều có các phóng viên quân đội Triệu Đại, Nguyễn Tiến Lợi, Bùi Duy Ly, Nguyễn Đình Ưu, Đinh Ngọc Thông... lần lượt được phân công đi chụp ảnh. Ảnh Bác Hồ tại mặt trận Đông Khê của Vũ Năng An, năm 1950 (trong bộ ảnh được Giải thưởng Hồ Chí Minh năm 1996) sinh ra từ thời kỳ này.  Từ năm 1953 các nhà nhiếp ảnh Vũ Năng An, Hồng Nghi, Nguyễn Tiến Lợi, Nguyễn Đăng Bẩy chuyển sang làm điện ảnh.

Phía phóng viên ảnh dân sự (Nha Thông tin Việt Nam) ít được nhắc tới, nhưng thực tế có Nguyễn Đăng Bảy, Trưởng ban Nhiếp ảnh của Nha thông tin và một số tay máy trẻ cũng đi nhiều chiến dịch kể trên. Trong chiến dịch Trung du tháng 12 năm 1950, Nguyễn Đăng Bẩy chụp được ảnh dân công hỏa tuyến, quân ta đánh đồn Ba Huyện, chiếm đại bác 105 ly của Pháp, và dùng ngay khẩu pháo này bắn sang các đồn lân cận, mở đường cho bộ binh tiến lên. Ở chiến dịch Tây Bắc năm 1953, Nguyễn Đăng Bảy, Triệu Đại (Phóng viên ảnh quân đội) còn chụp được nhiều ảnh từ buổi xuất quân cho tới lúc kết thúc chiến dịch, có cả ảnh  hàng binh, tù binh Pháp bị bắt.

Đỉnh cao là ảnh chiến dịch Điện Biên Phủ với thiên phóng sự Chiến thắng Điện Biên của Triệu Đại gồm 05 ảnh nổi tiếng: Kéo pháo vào trận địa, Bộ đội vượt cầu Mường Thanh chiếm chỉ huy sở của De Castries, Giải tù binh Pháp trên cánh đồng Mường Phăng, Phất cờ Quyết chiến quyết thắng trên nóc hầm De Castries, Bác Hồ tặng huy hiệu cho Hoàng Văn Vinh - chiến sĩ trẻ nhất trong những chiến sĩ đã bắt sống tướng De Castries tại Điện Biên Phủ…

Nhưng Triệu Đại còn có những ảnh xuất sắc khác dữ dội và hoành tráng hơn, mang tính nghệ thuật cao về Điện Biên chưa được tôn vinh như: Toàn cảnh chiến thắng Him Lam (chắp 4 phim ngang), Đại tướng Võ Nguyên Giáp và Ban chỉ huy mặt trận làm việc tại hang Thẩm Púa (chắp 2 phim dọc), Bộ đội băng qua xác giặc đánh chiếm đồi A1 v.v…

Ảnh - chân thực và đẹp hơn cả trí tưởng tượng của chúng ta

Giá trị đặc biệt nữa của nhiếp ảnh là  thể hiện được những con người điển hình, những hoàn cảnh điển hình, những sự kiện tiêu biểu của đời sống thực đang diễn ra trong xã hội. Nhiều trường hợp ảnh chân thực và đẹp hơn cả trí tưởng tượng của chúng ta. Lần đầu tiên ở Việt Nam, hình ảnh người nông dân, người công nhân, người chiến sĩ, người trí thức được nhiếp ảnh tôn vinh với tư cách những con người làm chủ đất nước, và làm nên lịch sử.

Bức ảnh Quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh (Khuyết danh), chụp một chiến sĩ mặc áo trấn thủ ôm bom ba càng sẵn sàng lao vào xe tăng giặc Pháp đã trở thành biểu tượng của người Hà Nội bất khuất. Nó là hình mẫu cho các nhà điêu khắc sau này dựng tượng đài Cảm tử cho Tổ quốc quyết sinh ở gần Hồ Hoàn Kiếm, và một tượng đài nữa nữa ở vườn hoa Hàng Đậu, nơi xảy ra trận đánh xe tăng Pháp ngày Toàn quốc kháng chiến năm 1946.

Trên chiến khu Việt Bắc, Nguyễn Tiến Lợi đã thành công với ảnh Xung phong, chụp năm 1949 trong chiến dịch Sông Thao. Ảnh thể hiện rõ khí phách anh bộ đội Cụ Hồ tay súng trường, chân đất băng qua xác giặc Pháp dưới chiến hào, xông lên truy kích địch! Bức ảnh là một thông điệp quan trọng: Khẳng định sự thất bại của quân Pháp, đề cao chiến thắng vang dội của ta trên chiến trường.

Những hình ảnh hào hùng đẹp như vậy càng có nhiều hơn, càng đậm nét hơn trong giai đoạn chống Mỹ cứu nước. Một ấn tượng không phai mờ, khốc liệt và hùng tráng toát ra từ bức ảnh Hiên ngang của Vũ Tạo, khi anh thu vào ống kính cảnh các chiến sĩ pháo cao xạ bảo vệ cầu Phủ Lạng Thương, tỉnh Bắc Giang, bình tĩnh nhả đạn đánh trả máy bay phản lực Mỹ, giữa lúc chúng trút bom xuống trận địa. Hai quả bom vừa nổ tung, dựng lên trời bùn đất quện lẫn khói bom  như hai đám mây tối sầm đầy tử khí, một đen đặc, một bạc phếch ngùn ngụt bốc cao kín cả khuôn hình. Nó như muốn nuốt chửng, muốn đè bẹp những người lính!

Nhưng ngược lại sự khốc liệt đó chỉ là bối cảnh tôn vinh tinh thần gan dạ của các chiến sĩ.

Hoặc ảnh Đấu pháo ở Dốc Miếu của Lương Nghĩa Dũng cho thấy hai người lính pháo binh xung trận bất ngờ, không kịp đội mũ sắt, nhảy thẳng vào ụ pháo lao đạn, giật cò đánh trả pháo bầy của Mỹ từ Cồn Tiên, Dốc Miếu, và từ Hạm đội VII ngoài biển dập vào trận địa, khiến đất cát, lá cây tung tóe bụi mù.

Không chỉ có hàng chục, hàng trăm, mà thực sự có hàng nghìn ảnh thể hiện rõ ý chí kiên cường, bất khuất của quân dân ta. Những ảnh được Giải thưởng Hồ Chí Minh, Giải thưởng Nhà nước mới chỉ là một phần của kho ảnh vô giá chưa được tôn vinh.

Vẻ đẹp của lao động, dựng xây

Hiện thực cuộc sống thời hòa bình đã mở ra cho nhiếp ảnh một không gian sáng tác rộng rãi. Thực tế ngay từ năm 1954 trở đi, miền Bắc hòa bình, nhiếp ảnh đã có những tác phẩm phản ánh công cuộc xây dựng Chủ nghĩa xã hội, còn sau 1975, cả nước lại có cuộc chiến tranh bảo vệ Tổ quốc ở biên giới Tây Nam rồi cuộc chiến tranh bảo vệ biên giới phía Bắc của Tổ quốc. Ảnh về những sự kiện này là phần nối tiếp mảng ảnh quân sự trước 1975. Việc chia "thời chiến, thời bình"  tại đây chỉ là tương đối để tiện khái quát.

Trong thời chiến "ra ngõ gặp anh hùng", thì thời bình ra ngõ thấy ngay "những công trình của Chủ nghĩa Xã hội". Từ khi "mở cửa", giao lưu văn hóa với thế giới thông thoáng, nhịp sống mới sôi động, đời sống được nâng cao đã tạo tiền đề cho nghệ thuật nhiếp ảnh phát triển mạnh mẽ.

Các nhà nhiếp ảnh Việt Nam, đặc biệt các nhà nhiếp ảnh TTXVN và các báo luôn luôn có mặt ở nơi đầu sóng ngọn gió, ống kính của họ hàng ngày hướng vào tâm điểm cuộc sống, phản ánh những con người tiên tiến, những điển hình tiên tiến. Các cuộc thi và triển lãm ảnh trong toàn quốc tập trung vào những đề tài công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, những chủ đề người mới, việc mới v.v… Những tên tuổi Anh hùng Lao động Hà Văn Hồng, Nguyễn Văn Sên (Than Quảng Ninh), Lê Thị Gừng (Thủy điện Hòa Bình), Hồ Giáo (chăn nuôi), Cù Thị Hậu (ngành dệt), Trần Hữu Tước, Tôn Thất Tùng (y tế) v.v… đều là đối tượng  yêu thích của nhiếp ảnh. Đây chính là việc khuyến khích các nhà nhiếp ảnh đi sâu vào thực tế, và qua thực tế để khẳng định vai trò, vị trí và tác dụng của nghệ thuật nhiếp ảnh. Hướng đi đúng đắn này đã được nhiều bộ, ngành ủng hộ, góp phần chắp cánh cho nghệ thuật nhiếp ảnh Việt Nam bay cao, bay xa ngang tầm với nhiếp ảnh thế giới.

Những năm 1980, Bộ Điện - Than phối hợp với Hội Nghệ sĩ nhiếp ảnh Việt Nam có cuộc thi và triển lãm ảnh Than Việt Nam. Bức chân dung tả thực Người thợ lò cường tráng áp mặt vào vòi nước mát để xả nóng bức, mệt mỏi khi ra khỏi hầm lò rất thật và đẹp của Phạm  Thành (Quảng Ninh) đoạt giải Nhất. 

Năm 1985, Báo ảnh Việt Nam phối hợp với Hội Nghệ sĩ nhiếp ảnh Việt Nam tổ chức cuộc thi và triển lãm ảnh Đất nước, Con người (lần1), tác phẩm Trên công trường Thủy điện Hòa Bình của Kim Hùng (TTXVN) đoạt giải Nhất. Tại cuộc thi và triển lãm ảnh Đất nước, Con người (lần 2), năm 1986, tác phẩm Đêm Sông Đà của Chu Chí Thành (TTXVN) được giải Nhì. Năm 1991, Thông tấn xã Việt Nam mở cuộc Thi và triển lãm ảnh Vì sự nghiệp đổi mới, tác phẩm Dàn khoan dầu khí mỏ Bạch Hổ (Trần Thăng, Báo Nhân Dân) được giải Nhất.

Tiếp tục định hướng này, Hội Nhà báo Việt Nam, Báo Nhân Dân, Báo Quân đội nhân dân, Các tỉnh, thành phố thường phối hợp với Hội Nghệ sĩ nhiếp ảnh Việt Nam tổ chức các cuộc thi ảnh. Riêng TTXVN từ năm 2007 duy trì đều đặn cuộc thi ảnh Khoảnh khắc vàng nhằm giữ vững danh hiệu của hãng thông tấn quốc gia và truyền thống là ngọn cờ đầu của nghệ thuật nhiếp ảnh Việt Nam. Hiện nay, cuộc thi ảnh Tự hào một dải biên cương và Tổ quốc bên bờ sóng do Ban Tuyên giáo và Dân vận Trung ương phối hợp với Hội Nghệ sĩ nhiếp ảnh Việt Nam tổ chức được công chúng nồng nhiệt hoan nghênh, vì ở đấy người xem thấy được con em mình chắc tay súng  bảo vệ sự bình yên của đất nước, thấy được sự lớn mạnh của "kinh tế biển" và sự vươn mình của miền núi, vùng sâu vùng xa.

Giai đoạn này là dịp bùng phát của sách ảnh. Cùng với hàng trăm cuốn sách ảnh của các tác giả nổi tiếng nói về chiến tranh chống Mỹ cứu nước, về cảnh sắc đất nước con người Việt Nam xây dựng hòa bình, đáng ghi nhớ và đáng trân trọng là ngay ngày đầu thống nhất non sông năm 1976, Thông tấn xã Việt Nam đã biên soạn, cho ra mắt kịp thời cuốn sách ảnh Dưới lá cờ vẻ vang của Đảng. Cuốn sách là bản anh hùng ca bằng ảnh đậm chất sử thi của cuộc cách mạng giải phóng dân tộc thống nhất đất nước. Rồi NXB Văn hóa Thông tin xuất bản tiếp cuốn sách ảnh Hồ Chí Minh của nhiếp ảnh gia Đinh Đăng Định (1991), sách tập hợp những bức ảnh  đẹp nhất, ý nghĩa nhất về Bác Hồ. Những năm sau, NXB Thông tấn nối tiếp công việc này ra được những cuốn sách ảnh quý về thân thế, sự nghiệp các đồng chí Trường Chinh, Lê Duẩn, Phạm Văn Đồng, Nguyễn Văn Linh, Võ Nguyên Giáp, Nguyễn Sơn, Võ Văn Kiệt, Võ Chí Công và nhiều đồng chí lãnh đạo Đảng và Nhà nước khác. Đó là những câu chuyện, những tình tiết đẹp về một thế hệ anh hùng, những tấm gương sáng, trọn đời cống hiến trí tuệ, công sức cho nền độc lập tự do và sự phồn vinh của dân tộc.