Nhiếp ảnh gia Jean-Charles Sarrazin: "Đi chơi" Hà Nội 40 năm trước

Gần 40 năm trước, từ một mối duyên lành, nhiếp ảnh gia người Pháp Jean-Charles Sarrazin đã có cơ hội hiếm hoi tới Việt Nam học tập và bắt đầu "chuyến phiêu lưu" khám phá Hà Nội.

Ông bắt đầu "đi chơi" khắp thành phố với chiếc máy ảnh luôn trong tay, mang theo sự tò mò và hào hứng được chứng kiến một Hà Nội ở giai đoạn đầu Đổi mới (1986).

Mới đây, những bức ảnh ông chụp được tập hợp lại trong cuốn sách ảnh Hà Nội 1987 (NXB Thông tấn, Nhã Nam), vừa ra mắt tại Hà Nội trong khuôn khổ biennale nhiếp ảnh quốc tế Photo Hanoi '25.

"Đi chơi" khắp Hà Nội

Jean-Charles Sarrazin tốt nghiệp ngành nhiếp ảnh và thiết kế đồ họa tại Paris. Năm 1986, ông có dịp gặp nhà thơ Huy Cận trong một buổi tiệc tại Paris - khi đó Huy Cận là Bộ trưởng Đặc trách công tác văn hóa nghệ thuật tại Văn phòng Hội đồng Bộ trưởng ở Việt Nam.

"Khi ông hỏi tôi dự định làm gì sau khi học xong, tôi trả lời tôi muốn đi du học. "Sao không sang Việt Nam!?" - nhà thơ Huy Cận hỏi" - Sarrazin hồi tưởng - "Ông giải thích rằng tôi có thể học các kỹ thuật truyền thống của Việt Nam như sơn mài, in lụa, khắc gỗ... Và tôi cũng có thể chia sẻ với sinh viên các kiến thức về "truyền thông thị giác" mà tôi học được ở Pháp".

Nhờ gợi ý này và một học bổng từ Bộ Ngoại giao Pháp, Sarrazin đã đến Hà Nội. Ông theo học tại Đại học Mỹ thuật Công nghiệp Hà Nội, đồng thời cũng tham gia học tại Đại học Mỹ thuật Hà Nội (nay là Đại học Mỹ thuật Việt Nam). Khi đó, việc người nước ngoài có mặt ở Việt Nam là chuyện hiếm hoi và Sarrazin đã hào hứng nắm lấy cơ hội này để dấn thân vào "chuyến phiêu lưu" ở Hà Nội.

"Tôi muốn khám phá đời sống, văn hóa và các kỹ thuật nghệ thuật truyền thống của Việt Nam. Trong những tháng ngày học tập, tôi luôn cảm thấy một nỗi thôi thúc phải ghi lại những cảnh đời thường trước khi Việt Nam có những thay đổi sâu sắc" - ông bộc bạch - "Nhờ các thầy cô, các bạn sinh viên, bạn bè, và nhờ học tiếng Việt, tôi đã được lang thang khắp Hà Nội, cũng như được tham gia những chuyến thực tế về nông thôn, các tỉnh lân cận để chụp những tấm ảnh cho cuốn sách này".

Cuốn sách Hà Nội 1987 đích thực là một "chuyến phiêu lưu" với tinh thần dấn thân khám phá của một chàng trai trẻ người Pháp. Tác giả dành riêng một phần Đi chơi để dẫn người đọc cùng ông lang thang khắp những con phố, ngóc ngách và gặp gỡ con người Hà Nội trong giai đoạn cả thành phố đang chuyển mình.

Đó là những cuộc "đi chơi xe điện", "đi chơi xích lô", "đi chơi xe đạp", "đi chơi tàu hỏa"… Mỗi cuộc "đi chơi" như thế, Sarrazin lại bắt được những khoảnh khắc mang dấu ấn giao thời đặc biệt của Hà Nội những năm đầu Đổi mới. Mỗi bức ảnh như một "tiểu tự sự" của thành phố này trước một thời đoạn lớn, vừa gian khó vừa êm đềm, vừa bộn bề nhưng cũng đầy hy vọng.

Ví như loạt ảnh Đi chơi xe đạp, Sarrazin đã ghi lại được khung cảnh giao thông của Hà Nội thời bấy giờ với vai trò quan trọng của xe đạp. "Có thể nhìn thấy những dòng người đạp xe hút tầm mắt. Chiếc ô tô Jeep đang cố len lỏi qua dòng xe đạp. Một cột đèn hiệu giao thông trong số đèn hiệu ít ỏi của thành phố dường như vẫn chưa hoạt động. Biển báo giao thông cấm xe tải, xe đẩy tay và xe bò kéo" - ông cho biết.

Trong khi đó, loạt ảnh Đi chơi xích lô của Sarrazin cũng khá tiêu biểu cho một thời đã qua của Hà Nội. Ông kể: "Những năm 1980 ở Hà Nội, xích lô là phương tiện di chuyển hằng ngày. Xích lô ở Hà Nội rất nặng nên người lái buộc phải có sức khỏe. Thời đó, trong số những người đạp xích lô thường có cả những người lớn tuổi và có học thức, họ cũng cố gắng mưu sinh bằng công việc này".

Ở loạt ảnh Đi chơi xe điện, ông kể: "Tôi đã có cơ hội được dọc ngang Hà Nội trên những chuyến tàu điện cuối cùng, mà chỉ vài năm sau là chúng vĩnh viễn dừng hoạt động. Lên tàu giống như bắt đầu một hành trình. Khi làm một hành khách, tôi đã cố gắng dùng ống kính để ghi lại trên phim không khí bên trong toa tàu, cũng như khung cảnh bên ngoài, phố xá và người qua lại".

Không chỉ "đi chơi", Sarrazin còn hướng ống kính của mình tới những chủ đề rất Hà Nội, như quán xá, chợ hoa, lễ hội, nghi lễ tôn giáo… Ở chủ đề nào, ông cũng quan sát bằng tấm lòng, bằng sự đồng cảm và tò mò của một người trẻ say mê khám phá. Vì thế, ảnh của Sarrazin không chỉ có giá trị tư liệu, mà còn là những câu chuyện nối dài về một Hà Nội đang bước vào Đổi mới.

"Thông thuộc Hà Nội hơn người bản xứ"

Trong những cuộc "đi chơi" khắp Hà Nội, Jean-Charles Sarrazin có một người bạn đồng hành đặc biệt, đó là họa sĩ Trần Trọng Vũ (con trai thi sĩ Trần Dần). Ông cho biết, Trần Trọng Vũ là người đồng hành cùng mình trong chuyến đi tàu điện đầu tiên. Có lẽ Trần Trọng Vũ cũng là 1 trong những người hiểu rõ nhất "cuộc phiêu lưu" của nhiếp ảnh gia người Pháp này ở Hà Nội gần 40 năm trước.

Họa sĩ Trần Trọng Vũ cho biết, một ngày Hè năm 1988, ông làm quen với Sarrazin trong một quán nước chè ngay cổng trường mỹ thuật, khi ông bắt đầu nhận việc giảng dạy ở đây. Bấy giờ, Jean-Charles Sarrazin được mọi người gọi bằng một cái tên Việt hóa là "Jăng".

"Jăng lúc nào cũng mang theo vô số vật liệu làm đồ họa, không thể mua nổi ở Hà Nội, ngay cả trên phố Tràng Tiền. Gặp đâu cũng vẽ và chụp ảnh" - ông kể - "Thời bấy giờ những gặp gỡ giao du giữa người Việt Nam và người ngoại quốc rất ít ỏi. Tiếng Pháp có lẽ đã là điều kiện lớn để chúng tôi nhanh chóng trở thành bạn và cùng nhau khám phá Hà Nội, như một thành phố huyền thoại và hiếm có, không mấy khách du lịch, không cảnh tắc đường".

Vũ và Jăng gặp nhau hầu như mọi ngày, cùng nhau lang thang khắp thành phố. "Hình ảnh Jăng có lẽ vẫn còn trong trí nhớ nhiều sinh viên và họa sĩ của một thời, rất trẻ, khỏe mạnh và tươi tắn, gắn liền với xe đạp, máy ảnh, áo mưa Pháp, sổ tay khổ lớn mua trên phố Tràng Tiền".

"Jăng thông thuộc Hà Nội hơn người bản xứ. Anh biết nhiều quán ăn không treo biển, ẩn trong bóng tối, cùng các món ăn tôi chưa bao giờ thưởng thức. Anh quen nhiều người Việt Nam mà tôi mới chỉ nghe tên. Jăng thích vào những ngõ nhỏ, những hành lang chật. Nơi nào cũng nhuốm màu thời gian và con người thì nhiều tâm sự"-  Trần Trọng Vũ kể tiếp.

Đặc biệt, họa sĩ Trần Trọng Vũ còn tiết lộ, chính Jăng là người đã đưa ông đến nhà họa sĩ Bùi Xuân Phái, trong một không gian vô cùng giản dị. "Cả 2 chúng tôi đều không biết Bùi Xuân Phái đang mệt và yếu lắm. Chỉ 3 tháng sau, tôi và Jăng đã cùng nhau đến lễ tang họa sĩ".

Chia sẻ với Thể thao và Văn hóa, Sarrazin cho biết, ông vẫn còn lưu giữ ký ức về lần đến thăm họa sĩ Bùi Xuân Phái.

"Trong một căn phòng rất tối, khi đến, bác Phái đang ngồi trên một tấm phản lớn giữa phòng, bác trông có vẻ đang mệt vì tuổi đã cao. Lúc đó, bác tặng tôi một vài bức tranh vừa phác thảo"- ông bộc bạch - "Đó là một khoảnh khắc rất xúc động với tôi. Khi được bác Phái tặng tranh, tôi cảm nhận rõ trong đó có một sự trao gửi, một mối giao cảm giữa một người họa sĩ Việt Nam đã cao tuổi và một thanh niên người Pháp như tôi khi đó".