Ngẫm ngợi cuối tuần: Sự bình dị của hàng "thứ dân"

Bây giờ, tôi không nhớ là đã biết Giáo sư Từ Chi(*) từ khi nào. Làm ở ngành xuất bản, việc tiếp xúc với giới trí thức, các nghệ sĩ đàn anh gần như thường xuyên. Vì công việc cả hai bên đều cần nhau.

Năm 1981, tôi được phái vào TP.HCM trông nom việc in một tập sách ảnh. Khi ấy ngoài Hà Nội cũng có vài nơi có máy in offset nhỏ 4 trang, mua lại từ trong Nam, nhưng loại máy 16 trang thì chưa có.

Tôi ở tại 170 Nguyễn Đình Chiểu, quận 3 là địa chỉ chi nhánh phía Nam của Bộ Văn hóa. Một hôm đang ngồi dưới tầng trệt, không nhớ làm gì, nhưng thấy Giáo sư Từ Chi lạch cạch đi xuống. Ông có một đặc điểm rất dễ nhớ là có bộ áo khoác cẩu thả, đầu tóc cẩu thả và bộ râu cũng cẩu thả nốt.

Tôi vui vẻ chào ông. Bữa ấy ngồi nói chuyện khá lâu. Ông bảo, mình đang đọc bút kí của một thủy thủ Hà Lan viết về vua nhà Nguyễn. Ông kể, bút kí ghi lại một ngày của vua Gia Long, đại ý: Buổi sáng, nhà vua thức dậy từ 4 giờ đọc các tấu trình và phê duyệt văn thư. 8 giờ, Ngài cùng 12 lính lệ mặc thường phục vi hành qua các xưởng thợ, tận mắt quan sát lao động của thợ. Rồi sau 12 giờ, cùng tùy tùng mở cơm nắm mo cau ra ăn trưa. Nghỉ ngơi chút lại tiếp tục đến một nơi khác. Bốn giờ chiều nhà vua hồi cung nghỉ ngơi tắm rửa, sau đó dùng bữa ngự thiện. Soát xét lại ít công việc rồi sau 8 giờ tối, Ngài đi nghỉ.

Tôi không nhớ chính xác lời ông kể là bữa ngự thiện có 6 hay 8 món là những món gì. Chỉ biết là khá đơn giản. Con người vua Gia Long, theo lời ông kể lại qua bút kí, là Ngài rất bình dị, lo toan việc nước. Sau cuộc chiến giành lại vương quyền, nhà vua xuống chiếu miễn sưu thuế ba năm, sức cho các địa phương chăm sóc các cô nhi, quả phụ để xã hội bình yên dần.

Cũng quên không hỏi, chắc sách ấy chắc giáo sư mượn từ thư viện. Ông là người của công việc, lúc nào cũng đọc và viết. Thời gian này giáo sư đã hoàn chỉnh hồ sơ nghiên cứu Cạp váy Mường, một công trình đồ sộ, và đã được in thành sách.

Thực tình tôi chưa bao giờ gặp Giáo sư Từ Chi trong bộ đồ hộp complet, cà vạt. Nhìn vẻ ngoài ông khó đoán đây là nhà khoa học lỗi lạc, mà giống một người lao động bốc vác hoặc bác đạp xích lô. Con người ông luôn toát ra sự bình dị của hàng "thứ dân".

Không nhớ chính xác năm nào, nhưng cũng vẫn thập kỉ 80 thôi, lần ông được thỉnh giảng tại trường Đại học Sorbonne bên Pháp về, tôi lại có dịp ngồi với ông ở quán cóc ven đường. Lúc ấy, ai đi nước ngoài về, ai cũng nghĩ là sẽ sắm sanh được thứ gì. Tôi cũng không ngoại lệ, hỏi, thì ông bảo: Sang Pháp ba tháng, anh ngày nào cũng được say rượu Tây, ở nhà cuốc lủi cũng chẳng bao giờ được say! Rồi ông nói tiếp: Cậu hỏi mua sắm hả, không, mình chẳng mua gì. Sống hôm nay biết ngày mai còn sống không mà mua với sắm.

Giáo sư Từ Chi sinh năm 1925, mất 1995 thọ 70 tuổi. Một nhà nghiên cứu văn hóa dân gian hàng đầu nhưng cả đời nghèo cho đến lúc qua đời…

(*) Giáo sư Từ Chi là nhà dân tộc học hàng đầu Việt Nam thế kỷ XX. Ông được nhận Giải thưởng Hồ Chí Minh cho cụm 4 công trình: "Cơ cấu tổ chức của làng Việt cổ truyền ở Bắc Bộ", "Hoa văn Mường", "Hoa văn các dân tộc Giarai - Bana", "Người Mường ở Hoà Bình".