Chữ và nghĩa: "Ống tre đè miệng giạ"

19/11/2025 18:00 GMT+7 | Văn hoá

Trong sự mua bán xưa nay, bao giờ người ta cũng lấy cân đong đo đếm làm chuẩn, kể cả "Ống tre đè miệng giạ". Ủa, có gi sai chính tả không? Phải là "miệng dạ" chứ nhỉ? Không. Chính xác trong ngữ cảnh này vẫn là "giạ".

Xem chuyên đề Chữ và nghĩa TẠI ĐÂY

Vậy "giạ" là gì?

Việt Nam tự điển (1931) giải thích: "Đồ dệt bằng lông chiên: Áo giạ, chăn giạ". Xét ra không thể dùng để giải thích câu tục ngữ trên. "Giạ" trong ngữ cảnh này là từ mà ta gặp trong ca dao:

"Tĩn ve chai năm nay sụt giá

Tôi bán không khá

Tôi trở về Rạch Giá mua một giạ khoai lang".

Chữ và nghĩa: "Ống tre đè miệng giạ" - Ảnh 1.

Ảnh minh hoạ: Internet

Đại Nam quấc âm tự vị (1895) giải thích "giạ: Đồ đong lúa, đương (đan) bằng tre, giống cái thúng sâu lòng, thường dựng chừng 10 ô trở lại". Giải thích trên có từ "ô". Vậy "ô" là gì? Theo Việt Nam tự điển (1931): "Ô: Dù để che nắng che mưa", ngoài ra còn là từ đồng âm: "1. Ngăn nhỏ ở trong một bộ phận lớn: Ô thuốc. Ô đất. 2. Đồ dùng để đong, để đựng, hình như cái đấu: Ô gạo. Ô trầu". Nghĩa thứ 2 này trùng với giả thích của Đại Nam quấc âm tự vị (1895): "Ô: Đồ dùng mà đong lúa gạo, đúc bằng đồng hoặc tiện bằng gỗ". Có nhiều loại "ô", mà "ô mười" là ô đong gạo lớn nhất.

Từ giải thích của ông Huình Tịnh Paulus Của, chúng ta chỉ biết phiên phiến, đại khái, khó có thể biết giạ lớn nhất chứa được bao nhiêu ký? Từ điển đối chiếu từ địa phương (NXB Giáo dục, 1999) do Nguyễn Như Ý chủ biên cho biết: "Giạ: Thùng sắt làm đơn vị đong lúa gạo bằng 40 lít: Một giạ lúa".

Tập sách Manuel de Conversation Française - Annmite in tại Sài Gòn đầu thế kỷ 20 cho biết: "Về phép lường thì ngày xưa nói chắc không đặng, vì mỗi tỉnh đều có đồ dùng riêng hết thảy. Trong tỉnh này thì kêu bằng "lường", trong tỉnh kia thì kêu bằng "vuông", trong tỉnh nọ thì kêu bằng "giạ". Bởi đó cho nên kẻ mua phải coi cho biết trước lường ấy, bởi vì thuở nay trong xứ nầy đồ lường không giống nhau" (trang 176 - 177).

Có thể hiểu, lường là đo lường, đong, tính toán. Ông trạng Lương Thế Vinh do soạn sách dạy toán pháp nên được tôn vinh Trạng Lường là vậy. Tiện tay chép lại từ quyển sách trên những từ có liên quan đến lường mà nay đã mất hút: Toát = 1 nhón; Sao = 1 nhắm; hạp = 10 thược; thược = 10 sao; thăng = 10 hạp; đấu = 10 thăng; hộc = 10 đấu.

Trở lại với câu tục ngữ: "Ống tre đè miệng giạ", ý nghĩa của lời dặn dò của ông bà mình là khi đong thật thà, ăn ở thật thà, giữ đúng mực, cũng tỷ như đong lúa gạo chẳng hạn, lấy ống tre cào bằng, khỏa lấp bề mặt đâu ra đó, không thừa không thiếu.

XEM THÊM TIN TỨC VĂN HOÁ TẠI ĐÂY

Lê Minh Quốc

Tags:
Cùng chuyên mục
Xem theo ngày
Đọc thêm