Chợ Đồng Xuân - "di sản sống" của Hà Nội (kỳ 1): Từ những "cánh tay mở ra giữa phố thị"

"Trong mọi hoàn cảnh, chợ Đồng Xuân sẽ mãi là sự tiếp nối phát triển từ cả ngàn năm lịch sử, gắn với vùng đất văn hiến Kẻ Chợ - Thăng Long. Nó đóng vai trò quan trọng không chỉ với đời sống kinh tế mà còn trong cả trái tim và ký ức sâu đậm của người Hà Nội" - nhà sử học Dương Trung Quốc khẳng định.

1. Chia sẻ của ông Quốc gắn với buổi ra mắt sách Chợ Đồng Xuân - Không gian ký ức (NXB Mỹ thuật) ngày 8/10, do Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I và Công ty Cổ phần Đồng Xuân biên soạn. Hiện, đây là một trong những ấn phẩm chi tiết và công phu nhất về lịch sử chợ Đồng Xuân (Hà Nội), trong đó có nhiều thông tin mới được khai thác từ nguồn tư liệu lưu trữ thời Pháp.

Điển hình, khác với những thông tin từng có về kiến trúc chợ Đồng Xuân thời điểm hoàn thành (1890), Chợ Đồng Xuân - Không gian ký ức đã dựng lại toàn bộ tiến trình phát triển, thay đổi và mở rộng của ngôi chợ này.

Theo các tư liệu trong sách, trước năm 1890, Hà Nội chỉ có các ngôi chợ mái lá hoặc chợ họp ngoài trời, trong đó nổi tiếng là chợ Cầu Đông - vốn nhóm họp quanh chùa Cầu Đông ở phố Hàng Đường, gắn với nhánh sông Tô Lịch chảy từ phố Hàng Cá theo Ngõ Gạch ra sông Hồng.

Khi người Pháp lấp đoạn sông Tô Lịch, chợ Cầu Đông dần biến mất - trong khi chợ mới ra đời lại được đặt theo tên "tổng" Đồng Xuân xưa như một cách giữ lại bản sắc trong bối cảnh đô thị hóa. Có thời điểm, chợ còn được gọi là "Marché de la rue du Riz"  (chợ phố Hàng Gạo) vì nằm trên khu phố chuyên kinh doanh lương thực và hàng tiêu dùng.

Trước đó, trong bối cảnh những nền móng của một đô thị hiện đại đang được xây dựng, các vấn đề như lò mổ, chợ, cống rãnh, rác thải đã được đưa ra bàn thảo tại phiên họp của Hội đồng thành phố Hà Nội vào cuối năm 1887. Đến tháng 4/1888, Thống trú sứ Trung - Bắc Kỳ công bố quyết định xây dựng bốn khu chợ có mái che tại các phố Hàng Tre, Hàng Gạo (nay là phố Đồng Xuân), Đường Thành và Đồng Khánh (phố Hàng Bài).

Như nhận xét của chuyên gia Đỗ Hoàng Anh (Trưởng phòng Phát huy giá trị tài liệu lưu trữ, Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I), đây là một bước đi vừa thực dụng, vừa mang tính biểu tượng cho tư duy "quy hoạch" đô thị theo mô hình phương Tây. Và thực tế, sự xuất hiện của chợ Đồng Xuân gắn liền với cách tổ chức lại dòng chảy thương nghiệp tự phát của Hà Nội qua nhiều thế kỷ.

2. Các nghiên cứu của bà Hoàng Anh cho thấy: trước khi trở thành trái tim thương mại của Hà Nội, khu đất Đồng Xuân là một mảnh ghép gồm đình, chùa, ao hồ. Đến năm 1888, chính quyền bắt đầu trưng dụng đất. Hàng loạt chủ đất (cả người Việt Nam lẫn người Pháp) phải nhượng lại đất, trong đó có nhà buôn nổi tiếng người Pháp Jean Dupuis, cùng hơn 3.500m² đất đình, chùa quanh khu chợ. Sau này, giữa năm 1895, Hội đồng thành phố còn quyết định san lấp ao phía sau Hàng Gạo, Đồng Khánh, biến nền đất trũng thành không gian chợ khang trang.

Ở thời điểm hình thành năm 1890, khác với các chợ truyền thống mái lá, chợ Đồng Xuân ngay từ đầu đã mang dáng dấp hiện đại, với hai dãy nhà khung thép, mái tôn - tạo nên diện mạo mới từ vật liệu phương Tây. Từ đây, những sạp lá, gánh hàng rong tản mác được gom tụ về một điểm. Một ngôi chợ mới hình thành, đánh dấu sự xuất hiện của loại hình kiến trúc bề thế, hiện đại so với các chợ truyền thống.

Chỉ vài năm sau, khi nhu cầu buôn bán ngày một tăng, dòng người đổ về đông khiến hai dãy nhà khung thép nhanh chóng quá tải. Năm 1895, hai kiến trúc sư Pháp - Coutel và Berruer - đã đề xuất ý tưởng táo bạo: dỡ khung sắt từ khu chợ Đồng Khánh, dựng lại tại Đồng Xuân để giảm tải, đồng thời tái phát triển khu đất cũ tại Đồng Khánh cho mục đích khác.

Ý tưởng này nhận được sự đồng tình từ Đốc lý Hà Nội. Chính quyền không chỉ dừng lại ở đề xuất mà còn tháo dỡ bậc tam cấp, đắp nền, tận dụng vật liệu từ chợ cũ để chuẩn bị dựng thêm gian mới tại chợ Đồng Xuân. Cũng theo bà Đỗ Hoàng Anh, những động thái này phản ánh sự quyết liệt của bộ máy thuộc địa trong việc xây dựng một trung tâm thương mại đúng nghĩa, đáp ứng cả nhu cầu thực tiễn lẫn khát vọng quy hoạch đô thị hiện đại.

Đến năm 1901, chợ Đồng Xuân đã có ba dãy nhà khung thép, như ba vòm cánh tay mở ra giữa phố thị. Một dự án mở rộng tiếp theo được đề xuất, nhằm xây thêm ba dãy mới, mỗi dãy dài 4,8 mét, nối tiếp ba dãy cũ. Tuy nhiên, dự án này không được thực hiện đầy đủ. Thực tế, đến năm 1902, chỉ có dãy khung thứ tư được dựng lên.

Cùng thời điểm này, tuyến xe điện chạy qua và cây cầu Doumer (nay là cầu Long Biên) khánh thành, kết nối trực tiếp hàng hóa từ các tỉnh về Hà Nội. Đồng Xuân trở thành điểm đến của dòng hàng hóa từ sông Hồng và tuyến đường sắt đổ về. Hàng rào chợ cũng được đẩy lùi sát vào bên trong, mở lối cho xe điện và hành lang đi bộ, bảo đảm an toàn hơn cho người dân - một bước đi cho thấy sự thích ứng của Hà Nội với giao thông hiện đại.

(Còn tiếp)