Chào tuần mới: Từ di tích tới Di sản thế giới

Tuần qua, thông tin từ TP.HCM cho biết: Các cơ quan chức năng đang thẩm định và hoàn thiện thủ tục để trình Thủ tướng Chính phủ có ý kiến trong việc đề cử địa đạo Củ Chi vào danh mục Di sản thế giới của UNESCO.

Câu chuyện này tạo sự chú ý lớn trong cộng đồng, đồng thời mở ra một bước tiến mới trong cách chúng ta nhìn về giá trị của địa đạo Củ Chi. Từ phạm vi của một di tích chiến tranh, một điểm du lịch, hệ thống địa đạo tại đô thị lớn nhất phía Nam nay đã hướng tới một khung tham chiếu rộng hơn: bản đồ di sản của nhân loại.

Nhìn lại, đề xuất đưa địa đạo Củ Chi vào danh mục Di sản thế giới của UNESCO từng được một số chuyên gia nhắc tới từ năm 2019. Để rồi theo thời gian, với quá trình tư vấn và nghiên cứu, gợi mở ấy đã bước đầu định hình thành một lộ trình cụ thể. Các chuyên gia hiện đã xác định giá trị nổi bật toàn cầu của địa đạo Củ Chi theo hai tiêu chí IV và VI mà UNESCO đề ra: gắn với một công trình xây dựng, hoặc một quần thể kiến trúc, minh họa một giai đoạn quan trọng trong lịch sử; đồng thời có liên quan trực tiếp đến sự kiện, truyền thống sinh hoạt, tín ngưỡng… có ý nghĩa nổi bật toàn cầu.

Bản thân điều ấy cho thấy rõ: Những giá trị của địa đạo này không dừng ở quy mô kỹ thuật của một hệ thống không gian ngầm dài tới 250 km trong lòng đất. Xa hơn, gắn với nó là cách mà con người đã chiến đấu và duy trì một đời sống cộng đồng ngay trong lòng đất, giữa những năm chiến tranh.

Thực tế, các tư liệu cho thấy, trong thập niên 1960, khi địa đạo phát huy công năng mạnh mẽ nhất, nơi đây không chỉ ghi dấu các trận đánh mà còn gánh vác vai trò của một "xã hội thu nhỏ": sinh hoạt, sản xuất, chiến đấu, chăm sóc thương bệnh binh, nuôi dưỡng các mối quan hệ giữa nhiều thế hệ cùng sống trong điều kiện khắc nghiệt. Có nghĩa, đó là cả một lớp giá trị văn hóa phi vật thể về cách sống, cách ứng xử, và sự bền bỉ tồn tại để chiến đấu với kẻ thù.

Chính lớp giá trị "vô hình" này mới là phần làm nên bản sắc và chiều sâu văn hóa của di tích, khi chiến tranh nhân dân và chiến tranh du kích đã để lại dấu ấn lên cấu trúc không gian của địa đạo, cũng như trong ký ức tập thể của nhiều thế hệ…

***

Có thể nói, đề cử địa đạo Củ Chi là Di sản thế giới chính là dịp để Việt Nam chủ động kể lại câu chuyện của mình trong chiến tranh vệ quốc, với chiều dài lịch sử, chiều sâu văn hóa và mức độ biểu tượng cao của về sự dũng cảm, sáng tạo, cũng như năng lực tổ chức, khả năng thích ứng, sức mạnh gắn kết của cộng đồng.

Thực tế, địa đạo Củ Chi nhiều năm qua đã được biết đến rộng rãi trên trường quốc tế, thu hút lượng lớn du khách và xuất hiện trên một số báo nước ngoài. Tuy vậy, chuyển từ vị thế một điểm tham quan sang vị thế một di sản có tầm nhân loại sẽ là hành trình hoàn toàn khác, đòi hỏi hệ thống nghiên cứu xác lập rõ các lớp giá trị, tiêu chí đánh giá chuẩn mực, cùng chiến lược bảo tồn và quản lý dài hạn để hồ sơ có thể đủ thuyết phục được UNESCO.

Song hành với quá trình đó, việc phát huy giá trị của địa đạo trong đời sống cộng đồng cũng quan trọng không kém, khi nó cần được mở rộng góc nhìn về một không gian gắn với văn hóa và ký ức sống, xứng đáng được bảo vệ và truyền lại cho thế hệ sau. Khi cách tiếp cận này được đặt làm trung tâm, danh hiệu di sản thế giới sẽ không còn là đích đến duy nhất, mà trở thành hệ quả tự nhiên của một tầm nhìn bền vững dành cho di tích.