Góc nhìn 365: “Tôn trọng” di sản để sáng tạo bền vững

Làm sao để sáng tạo trong thời đại phát triển công nghiệp văn hóa không trở thành hành vi chiếm dụng ký ức được trao truyền qua nhiều thế hệ? Làm sao để việc khai thác di sản truyền thống vẫn đảm bảo những nguyên tắc cốt lõi như trả công công bằng, tôn trọng quyền sở hữu trí tuệ, chuyển giao tri thức bền vững và sản xuất có đạo đức?

Xem chuyên đề Góc nhìn 365 TẠI ĐÂY

Đó là những câu hỏi được đặt ra một cách nghiêm túc tại buổi tọa đàm Ứng dụng di sản trong sáng tạo, vừa diễn ra cuối tuần trước trong khuôn khổ Festival Thăng Long - Hà Nội.

Tại tọa đàm, các diễn giả - những chuyên gia đến từ các lĩnh vực luật học, nghệ thuật và thực hành di sản - đều gặp nhau ở một điểm chung: Di sản không chỉ là tập hợp những giá trị văn hóa cần gìn giữ, mà là một thực thể luôn vận động cùng đời sống, thay đổi theo thời gian và không ngừng mở ra những cách hiểu, cách sử dụng mới.

Ở đó, TS Mai Thị Hạnh và TS Trần Hoài (đều thuộc ĐHQG Hà Nội) cùng cho rằng bảo tồn không chỉ đồng nghĩa với việc "đóng khung" di sản, mà cần gắn liền với quá trình sử dụng và tái sinh trong hiện tại. Bởi, khi được đặt trong sự đối thoại giữa quá khứ và con người hôm nay, di sản sẽ có cơ hội được sống, được định nghĩa lại trong một ngữ cảnh mới. Xa hơn, về bản chất, di sản cần được "diễn giải lại" qua mỗi thế hệ để tạo nên dòng chảy nối dài của văn hóa.

Tuy vậy, khi di sản bước ra khỏi không gian bảo tồn để tham gia vào chuỗi sáng tạo, những thách thức mới lập tức xuất hiện. Như phân tích của TS Lê Tùng Sơn (ĐHQG Hà Nội), khoảng trống trong khung pháp lý về quyền lợi kinh tế của cộng đồng nắm giữ tri thức bản địa vẫn là vấn đề tồn tại ở Việt Nam và nhiều quốc gia khác. Trong khi các nhà sáng tạo hiện đại có thể dễ dàng đăng ký và được bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ cho sản phẩm của mình, thì chính cộng đồng - những người đã lưu giữ và trao truyền di sản qua nhiều thế hệ - lại rất khó để xác định rõ tư cách chủ thể cũng như quyền lợi đi kèm.

Từ đó, ông cảnh báo một nguy cơ có thật: Khi người sáng tạo nắm toàn quyền "diễn giải" chất liệu truyền thống trên sân khấu hoặc thị trường, di sản có thể vẫn được tái hiện, nhưng ý nghĩa của nó có thể bị biến đổi. Sự công bằng văn hóa, vì vậy, không chỉ là vấn đề chia sẻ lợi ích vật chất, mà còn là quyền được diễn giải và được đồng hành của chính những nghệ nhân nắm giữ di sản trong quá trình sáng tạo.

***

Nếu ở bình diện học thuật, các diễn giả đề cập đến nguyên tắc và cơ chế, thì ở bình diện thực hành, những người làm nghề lại nói nhiều hơn về thái độ và đạo đức nghề nghiệp.

Nghệ sĩ thị giác Trần Thảo Miên - với nhiều năm gắn bó với các làng nghề thủ công - cho rằng mối quan hệ giữa nghệ sĩ và nghệ nhân không thể dừng ở mức hợp tác kỹ thuật mà phải hướng tới quá trình đồng sáng tạo để cùng học hỏi, tôn trọng và định hình sản phẩm. Bởi, chỉ khi có sự bình đẳng trong đối thoại, mới có thể tránh được tình trạng chiếm dụng tri thức và giữ được tính nguyên bản của văn hóa truyền thống.

Một câu chuyện khác được chia sẻ bởi chị Nguyễn Thị Lệ Quyên - Giám đốc Trung tâm Xúc tiến và quảng bá di sản văn hóa phi vật thể Việt Nam. Trong một chương trình giao lưu văn hóa tại Ấn Độ, khi ban tổ chức biết đoàn Việt Nam có nghệ nhân đi cùng, toàn bộ chế độ đón tiếp đã được nâng cấp: phương tiện di chuyển được bố trí chu đáo, điều kiện đi lại được chăm sóc kỹ lưỡng, thậm chí có cả vệ sĩ tháp tùng. Theo chị, điều này không chỉ thể hiện sự trân trọng đối với nghệ nhân, mà còn phản ánh cách nhìn nhận đúng đắn về vị trí của họ trong đời sống văn hóa.

Câu chuyện ấy trở thành một lát cắt thực tế, minh chứng rõ cho điều mà buổi tọa đàm hướng tới: Trong văn hóa, tôn trọng là điểm khởi đầu của công bằng, và công bằng là nền tảng để sáng tạo có thể bền vững.

Và từ những góc nhìn đa chiều đó, có thể thấy rõ: Di sản không chỉ là ký ức cần lưu giữ, mà là nguồn lực văn hóa cần được kích hoạt đúng cách. Nói cách khác, nó không chỉ là chất liệu của sáng tạo, mà phải là "bảo vật" của một xã hội biết trân trọng tri thức truyền thống, biết chia sẻ công bằng và kiến tạo tương lai từ nội lực của mình.