Cách mạng Tháng Tám: Thành quả vĩ đại của văn hóa Việt Nam yêu nước, nhân văn và khai phóng

Cách đây tròn 80 năm, mùa Thu năm 1945 đã đi vào lịch sử dân tộc như một bản hùng ca rực rỡ nhất - khi toàn dân tộc Việt Nam dưới ngọn cờ của Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh vùng lên giành chính quyền, mở ra kỷ nguyên độc lập, tự do, hạnh phúc. Để làm nên thắng lợi vĩ đại ấy, bên cạnh ý chí chính trị và sức mạnh quần chúng, còn có một nền tảng sâu xa và bền bỉ - đó là văn hóa.

Xem chuyên đề 80 năm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9 TẠI ĐÂY

Văn hóa Việt Nam - với lòng yêu nước nồng nàn, tinh thần đại đoàn kết, sức sống từ cội nguồn dân tộc và khát vọng tự cường - đã nuôi dưỡng, dẫn dắt và lan tỏa ngọn lửa cách mạng.

Từ Đề cương về văn hóa Việt Nam năm 1943 đến Cách mạng Tháng Tám năm 1945 là một hành trình khẳng định chân lý: văn hóa không chỉ đi sau mà đi trước, không chỉ là nền tảng mà còn là động lực của cách mạng và phát triển.

Văn hóa dân tộc - cội nguồn sức mạnh

Không phải ngẫu nhiên mà Cách mạng Tháng Tám 1945 lại có thể diễn ra trong thời gian ngắn với sự tham gia đồng loạt, đồng lòng của hàng triệu người dân trên khắp cả nước. Điều làm nên thắng lợi ấy không chỉ là tài thao lược chính trị của Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh, mà còn là sức mạnh ngầm, sâu bền và bùng nổ của văn hóa dân tộc - thứ "vũ khí mềm" đã kết tụ qua hàng nghìn năm lịch sử để trở thành nguồn năng lượng tinh thần vô giá trong thời khắc vận mệnh của đất nước.

Trong suốt chiều dài lịch sử dựng nước và giữ nước, dân tộc Việt Nam đã hun đúc nên một hệ giá trị văn hóa đặc biệt - yêu nước, đoàn kết, nhân ái, cần cù, thông minh, và trên hết là ý chí không khuất phục trước bất công, áp bức. Những giá trị ấy không chỉ sống trong sử sách hay phong tục, mà đã ngấm sâu vào máu thịt nhân dân, trở thành ngọn lửa thiêng cháy âm ỉ, để rồi khi được khơi dậy đúng lúc - bởi lý tưởng của Đảng, bởi lời hiệu triệu của Chủ tịch Hồ Chí Minh - nó bừng lên thành ngọn sóng cách mạng trào dâng của toàn dân tộc.

Cách mạng Tháng Tám chính là cuộc hội tụ kỳ diệu giữa ý chí chính trị và sức mạnh văn hóa truyền thống. Lòng yêu nước không cần ai dạy, mà được kế thừa từ bao đời cha ông; tinh thần đoàn kết không cần mệnh lệnh, mà nảy nở tự nhiên trong cộng đồng làng xã, trong nghĩa đồng bào; và khát vọng độc lập, tự do không phải từ bên ngoài mà xuất phát từ cốt cách văn hóa của một dân tộc không bao giờ chịu làm nô lệ.

Không thể không nhắc đến vai trò của các yếu tố văn hóa cụ thể trong việc tổ chức, tập hợp và lan tỏa tinh thần cách mạng. Chính hệ thống truyền thông dân gian, các hình thức văn nghệ cổ động, ngôn ngữ tiếng Việt giản dị, thi ca, hò vè, tranh cổ động, diễn thuyết bằng thơ lục bát… đã trở thành phương tiện truyền lửa, gắn kết, huy động quần chúng một cách hiệu quả và cảm động. Cách mạng Tháng Tám không chỉ thắng bằng đấu tranh vũ trang, mà còn thắng bằng sự cảm hóa, bằng niềm tin, bằng bản sắc, tức là bằng chính văn hóa của nhân dân.

Thành công của Cách mạng Tháng Tám vì thế không chỉ là một dấu mốc chính trị, mà còn là một khoảnh khắc thăng hoa của văn hóa dân tộc - nơi mà tinh thần Việt Nam, lòng yêu nước Việt Nam, và bản lĩnh văn hóa Việt Nam hội tụ và bừng sáng, đưa dân tộc bước sang trang sử mới.

Ngày hôm nay, trong hành trình xây dựng một đất nước hùng cường, những giá trị văn hóa từng làm nên thắng lợi của mùa Thu năm 1945 vẫn là điểm tựa. Bởi như Chủ tịch Hồ Chí Minh từng nói: "Văn hóa soi đường cho quốc dân đi" - con đường cách mạng nào cũng cần bắt đầu từ nền tảng tinh thần của dân tộc mình.

Đề cương về văn hóa Việt Nam năm 1943 - Ngọn đuốc soi đường cho thắng lợi

Nếu Cách mạng Tháng Tám năm 1945 là đỉnh cao chói lọi của khát vọng độc lập, tự do của dân tộc Việt Nam, thì Đề cương về văn hóa Việt Nam năm 1943 chính là ngọn đuốc tư tưởng rực sáng, soi đường cho cách mạng tư tưởng và văn hóa đi trước, mở lối cho thắng lợi chính trị lịch sử ấy.

Ra đời trong thời điểm đất nước đang chìm sâu trong bóng tối của thực dân, phát xít, Đề cương về văn hóa Việt Nam - do Tổng Bí thư Trường Chinh khởi thảo và được Ban Thường vụ Trung ương Đảng thông qua tháng 3/1943 - là bản "tuyên ngôn" đầu tiên của Đảng về văn hóa. Với ba nguyên tắc bất hủ: Dân tộc hóa - Khoa học hóa - Đại chúng hóa, Đề cương đã xác lập một quan điểm cách mạng triệt để: văn hóa không đứng ngoài chính trị, mà là một mặt trận, là nguồn lực tinh thần to lớn của kháng chiến và kiến quốc.

Chính từ tinh thần đó, trong hai năm từ 1943 - 1945, một phong trào vận động văn hóa mới đã lan tỏa sâu rộng: ngôn ngữ tiếng Việt được đề cao và chuẩn hóa; văn nghệ cách mạng thức tỉnh tinh thần dân tộc; trí thức, nghệ sĩ, nhà giáo, nhà báo… trở thành chiến sĩ văn hóa, đồng hành cùng nhân dân vùng lên đấu tranh giành chính quyền.

Đề cương không chỉ khơi dậy ý thức văn hóa trong mỗi người dân Việt Nam, mà còn tạo ra một mặt trận đoàn kết rộng lớn về tư tưởng và tinh thần, để khi thời cơ đến, cả dân tộc đã sẵn sàng bước vào cuộc Tổng khởi nghĩa mùa Thu năm 1945 với lòng tin vững chắc và ý chí kiên cường. Có thể nói, Cách mạng Tháng Tám là kết quả tổng hòa giữa hành động chính trị và sự chuẩn bị bền bỉ về văn hóa - một "cuộc tổng khởi nghĩa" không chỉ bằng vũ khí, mà còn bằng tư tưởng, niềm tin và khát vọng tự cường.

Nhìn lại từ độ lùi 80 năm, ta thấy rõ rằng Đề cương về văn hóa Việt Nam 1943 đã đặt nền móng lý luận, hun đúc tinh thần và mở đường cho thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám 1945. Từ đó đến nay, bài học quý giá ấy vẫn còn nguyên giá trị: muốn phát triển đất nước bền vững, phải bắt đầu từ văn hóa; muốn chinh phục tương lai, phải thức tỉnh niềm tin và bản lĩnh dân tộc bằng ngọn lửa của tinh thần văn hóa Việt Nam.

Vai trò của Chủ tịch Hồ Chí Minh - Nhà văn hóa kiệt xuất

Trong thành công rực rỡ của Cách mạng Tháng Tám 1945, có một nhân tố hội tụ đầy đủ tinh thần dân tộc và thời đại, truyền thống và hiện đại, tư tưởng và hành động - đó chính là Chủ tịch Hồ Chí Minh. Người không chỉ là lãnh tụ thiên tài, nhà chính trị lỗi lạc, mà còn là một nhà văn hóa kiệt xuất - người đã dung hợp và nâng tầm những giá trị tinh hoa của văn hóa Việt Nam và văn hóa nhân loại để dẫn dắt dân tộc đi đến độc lập và tự do.

Sinh ra từ cái nôi của truyền thống văn hiến, Chủ tịch Hồ Chí Minh mang trong mình hồn cốt của dân tộc Việt Nam: lòng yêu nước nồng nàn, tinh thần nhân ái, sự khiêm nhường, quyết đoán, và đặc biệt là khả năng cảm hóa bằng đạo lý và ngôn từ giản dị mà sâu sắc. Nhưng đồng thời, Người cũng là một công dân của thế giới, am hiểu sâu rộng văn hóa phương Đông và phương Tây, tiếp thu tư tưởng nhân quyền, dân quyền, tự do và bình đẳng từ cách mạng Pháp, cách mạng Mỹ, chủ nghĩa Mác - Lênin.

Tất cả những điều ấy hội tụ để tạo nên một bản lĩnh văn hóa Hồ Chí Minh, và chính điều này đã tạo nên sức mạnh truyền cảm hứng kỳ lạ, làm nên thắng lợi của một cuộc cách mạng vĩ đại mà không tốn nhiều xương máu.

Ngay từ những ngày đầu chuẩn bị cho Cách mạng Tháng Tám, Người đã khẳng định: "Muốn cứu nước và giải phóng dân tộc không có con đường nào khác con đường cách mạng vô sản". Và con đường ấy không chỉ bằng đấu tranh chính trị, mà phải bắt đầu từ thức tỉnh tinh thần dân tộc, khơi dậy lòng yêu nước trong mỗi con người Việt Nam.

Bằng ngôn ngữ đời thường, súc tích, đầy tính nhân văn, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã truyền cảm hứng mạnh mẽ cho quần chúng. Trong Tuyên ngôn Độc lập, Người mở đầu bằng những chân lý bất hủ: "Tất cả các dân tộc trên thế giới đều sinh ra bình đẳng, dân tộc nào cũng có quyền sống, quyền sung sướng và quyền tự do". Đó không chỉ là lời tuyên bố về một nền độc lập chính trị, mà còn là tuyên ngôn văn hóa của một dân tộc yêu chuộng hòa bình, tôn trọng phẩm giá con người và muốn sống hòa hiếu, bình đẳng với thế giới.

Khi Chủ tịch Hồ Chí Minh nói: "Văn hóa phải soi đường cho quốc dân đi", Người luôn coi trọng việc giáo dục, nâng cao dân trí, cải tạo nếp sống, khơi dậy lòng tự hào dân tộc. Cách mạng Tháng Tám thành công không chỉ nhờ vào chiến lược chính trị đúng đắn, mà còn vì người lãnh tụ đã khơi dậy được tinh thần văn hóa trong nhân dân - từ những người ít học đến trí thức, từ người dân thường đến chiến sĩ cách mạng. Tư tưởng văn hóa của Hồ Chí Minh không chỉ nằm trong sách vở, mà đã trở thành hành động, trở thành niềm tin và sức mạnh đoàn kết toàn dân.

Năm 1990, nhân dịp kỷ niệm 100 năm ngày sinh của Người, UNESCO đã vinh danh Chủ tịch Hồ Chí Minh là "anh hùng giải phóng dân tộc và nhà văn hóa kiệt xuất của Việt Nam". Đó không chỉ là sự công nhận của thế giới, mà còn là một sự thật đã được lịch sử chứng minh: thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám là sự kết tinh cao độ của một tầm nhìn chính trị và một bản lĩnh văn hóa mang tên Hồ Chí Minh.