Vĩnh biệt nghệ sĩ nhiếp ảnh Lê Vượng: Trăm năm cùng 'Dặm dài đất nước'

(Thethaovanhoa.vn) - Còn nhớ, tại Lễ trao giải Bùi Xuân Phái - Vì tình yêu Hà Nội lần 9 - 2016, nghệ sĩ nhiếp ảnh bậc trưởng lão Lê Vượng, người được trao Giải thưởng Lớn ở tuổi 98, đã xúc động rơi nước mắt. Những giọt nước mắt chảy tràn trên má, đôi mắt ông chớp chớp liên tục.

'Người chụp kho ảnh về Hà Nội' - nghệ sĩ Lê Vượng qua đời ở tuổi 104

Nghệ sĩ nhiếp ảnh Lê Vượng qua đời hồi 6 giờ 5 phút sáng 21/11/2021 tại Bệnh viện Hữu Nghị (Hà Nội), hưởng thọ 104 tuổi.

Tôi hiểu trong những giọt nước mắt ấy có niềm vui cuồng nhiệt thời trai trẻ của ông, có cả nỗi đắng cay, vị mặn chát của cuộc đời thăng trầm nhiều sóng gió, có cả ý chí, nghị lực và niềm tin tất thắng luôn khu trú cuộc đời ông. Và cũng chính từ cuộc đời ấy đã tạo nên những chuyện ly kỳ, mạo hiểm và hấp dẫn.

Tôi quen biết ông từ thập kỷ 70 của thế kỷ trước, qua những lần đến tại nhà riêng khai thác ảnh về in trên tuần báo Văn nghệ. Ông rất hào hứng cộng tác và còn tâm sự với tôi khá nhiều về cuộc đời mình. Ngày ấy cách đây trên 40 năm nhưng tôi vẫn nhớ như in trong ký ức.

Chuyện ly kỳ mạo hiểm ngoài nhiếp ảnh

Tháng 5/1945, dân tình Hà Nội manh nha có thể sắp có một biến cố lịch sử lớn nhưng bề ngoài vẫn tỏ ra yên ắng. Đêm, tiếng tàu điện vẫn leng keng, tiếng rao hàng quà đêm lanh lảnh, tiếng gõ “sực tắc” mời ăn mì vằn thắn…Các rạp Chuông Vàng, Quảng Lạc vẫn sáng đèn sân khấu. Tại rạp cải lương Hý Viện phố Hàng Bạc, đoàn cải lương tuồng Bắc rạp Tố Như do Lê Vượng làm trưởng đoàn đang trình diễn vở tuồng Phụng Nghi Đình.

Vở diễn đến tích Lã Bố hý Điêu Thuyền thì đèn sân khấu bỗng phụt tắt. Khi đèn sáng trở lại, trên sân khấu xuất hiện một cán bộ cách mạng với giọng sang sảng bắt đầu diễn thuyết về tội ác thực dân Pháp, phát xít Nhật, về độc lập, chủ quyền dân tộc và kêu gọi mọi người vùng lên đấu tranh để giành chính quyền về tay nhân dân.

Giữa lúc không khí trong rạp im phăng phắc lắng nghe diễn thuyết thì đột nhiên dưới khán đài một tên lính Nhật cao lênh khênh bật đứng lên rồi tìm đường chuồn ra ngoài. Tên lính Nhật vừa ra khỏi rạp thì bị một cán bộ bảo vệ tên là Nguyễn Phúc Tín (tức Hùng) bắn vào bụng. Hắn ngã gục chết ngay tại chỗ. Tin lan truyền tức thì. Không khí trong rạp bắt đầu nhốn nháo.

Sự xuất hiện của vị cán bộ cách mạng diễn thuyết và cái chết của tên lính Nhật tạo nên tình huống phức tạp, diễn ra quá đột ngột, ngoài dự kiến. Người gánh chịu hậu quả tất nhiên phải là chàng thanh niên Lê Vượng đang ở tuổi 27, người chủ của gánh hát tuồng ấy. Nhưng anh cũng đủ bình tĩnh và khôn khéo trong đối đáp với chính quyền thực dân đương thời rồi cuối cùng cũng thoát hiểm!

Lại có lần Lê Vượng tự lái xe xuống tận Hải Phòng mua vũ khí giúp Việt Minh. Đó là những ngày tiền khởi nghĩa trong bối cảnh việt gian rình rập, mật thám theo dõi và cảnh binh các đồn từ Hà Nội xuống Hải Phòng luôn khám xét. Vậy mà Lê Vượng vẫn hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ.

Chàng thanh niên Lê Vượng còn cùng đồng bào đi vận động nhân dân và tự tay đóng góp trong “Tuần lễ Vàng” năm ấy.

Những việc làm của Lê Vượng đã được cấp trên biết đến. Cụ Huỳnh Thúc Kháng khi là quyền Chủ tịch nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đã trực tiếp ngợi khen ông.

Những chuyện thăng trầm trong nhiếp ảnh

Sinh năm 1918, Lê Vượng bắt đầu cầm máy từ tuổi 18. Thời ấy có tiền mua một chiếc máy ảnh phải là những cậu ấm, cô chiêu con nhà giàu hay quyền quý và bố mẹ cũng phải chiều con, phải chịu chơi lắm mới dám “mở két" xuất kinh phí để mua sắm. Ông được người cậu em mẹ dìu dắt, lang thang sang tận Ai Lao, Cao Miên với chiếc máy ảnh toòng teeng bên mình, oai như một hoàng tử theo vua cha đi kinh lý. Đây là một lợi thế ở nước ta thời ấy ít người có được.

Lúc đầu chỉ chơi bời nhưng khi chụp, cậu mê mẩn và trở thành “nghiện” lúc nào không biết.

Thế rồi cuộc đời sau đó cũng trải qua không ít thăng trầm. Giữa lúc bĩ cực ông gặp được quý nhân - Giáo sư, họa sĩ Nguyễn Đỗ Cung. Người tổ chức và sáng lập Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam đã phát hiện ra Lê Vượng là cháu nội của danh họa Lê Phổ và tiếp nhận ông. Nhiếp ảnh gia Lê Vượng là 1 trong 10 nhân sự đầu tiên của Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam. Từ đấy ông thường đi điền dã với Viện trưởng Nguyễn Đỗ Cung nghiên cứu mỹ thuật Việt Nam ở vùng cư dân đồng bằng Bắc bộ, đến với các dân tộc vùng cao Tây Bắc, Việt Bắc.

Công việc chính của ông là nghiên cứu, sưu tầm và dùng ống kính máy ảnh để ghi chép. Ông như một con ong thợ cần mẫn đi tìm hoa, hút mật và xây tổ. Chỉ dăm năm sau, ông đã có được kho tư liệu ngày một giàu có cho Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, dư “vốn liếng” để cộng sự với nhà văn hóa Nguyễn Khắc Viện viết cuốn sách Lartisanat Greateur in tại Pháp nhằm giới thiệu những làng nghề truyền thống Việt Nam, cuốn Tranh sơn mài Việt Nam ông cộng tác với giáo sư họa sĩ Trần Văn Cẩn, cuốn Điêu khắc gỗ gian đình làng, cộng tác với Nguyễn Đỗ Cung…

Không chỉ dừng lại ở chụp ảnh tư liệu, đây là thời cơ đi vào sáng tác ảnh nghệ thuật. Ông mạnh dạn gửi tác phẩm tham gia cuộc thi và triển lãm ở nước ngoài. Tại Rumani, các năm 1967,1971, 1973, 1977 với các tác phẩm Bàn tay khéo, Cảnh đẹp Đồng Văn, Ruộng bậc thang Hoàng Su Phì, Thác Bản Giốc. Tại Pháp, các năm 1971, 1972 với hai tác phẩm Vịnh Hạ Long và Điệu múa cổ dân tộc. Tại Liên Xô 1980 với tác phẩm Nghệ nhân Song Hỷ... Tại Nhật Bản 1984 với tác phẩm Đền Hùng. Tại Trung Quốc với tác phẩm Lòng đất. Tại Thổ Nhĩ Kỳ với tác phẩm Origine. Tại Ấn Độ năm 1994 với hai tác phẩm Lòng đất và Đường nét công nghiệp do ngài Thomas David tổ chức và triển lãm tại 11 bang của Mỹ (từ 1993-1995). Tại Tây Ban Nha tác phẩm Cội nguồn. Các tác phẩm: Đường nét công nghiệp và Lòng đất được trưng bày thường xuyên tại Bảo tàng nghệ thuật Tây Ban Nha (1994), tại Mỹ (1993).

Năm 2012, lão nghệ sĩ Lê Vượng lại cho ra mắt bạn đọc một công trình sách ảnh lớn ở tuổi 94 mang tên Lê Vượng, những khoảnh khắc gây chấn động dư luận trong giới nghệ thuật khi công bố trên các phương tiện truyền thông đại chúng. Trong công trình nghệ thuật đồ sộ ấy, tác giả hình thành 2 phần chính: Dặm dài đất nước là cách nhìn tổng quan qua tác phẩm nhiếp ảnh; và Những sắc màu dân tộc đề cập đến nét đẹp chiều sâu qua cách nhìn dân tộc học.

Nếu Dặm dài đất nước là cuộc tuần du khắp mọi miền đất nước với những tác phẩm ghi nhận những miền đất ông đã đi qua, những cảnh đẹp thiên nhiên ông đã gặp, được lưu giữ trên các trang sách thì những Sắc màu dân tộc là cách nhìn chiều sâu được thể hiện qua góc nhìn dân tộc học. Đây mới là phần chính và công phu đáng kể trong sự nghiệp nghiên cứu, sưu tầm trang phục các dân tộc Việt Nam do Viện Mỹ thuật (sau này là Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam) cử ông đi điền dã. Công việc bắt đầu từ năm 1965 và hàng chục năm sau ông mới hoàn tất công trình nghiên cứu, sưu tầm và ghi chép bằng ngôn ngữ nhiếp ảnh.

• 'Người chụp kho ảnh về Hà Nội' - nghệ sĩ Lê Vượng qua đời ở tuổi 104
• Nhiếp ảnh gia Lê Vượng: Vẹn nguyên ký ức Hà Nội
• Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Lê Vượng được vinh danh Giải thưởng Lớn 'Vì tình yêu Hà Nội'

Nhà nghiên cứu lý luận phê bình mỹ thuật Nguyễn Hải Yến (cùng cơ quan) sau nhiều chuyến cùng đi điền dã đã chứng kiến cách thể hiện của nghệ sĩ Lê Vượng: “Ông kỹ tính đến từng chi tiết nhỏ. Một cô gái người Mông có trang phục đẹp, ông giơ máy định chụp, chợt phát hiện ra cô ta dùng vải hoa Trung Hoa ở tay áo, ông không chụp nữa, bỏ đi. Trong lễ hội cồng chiêng, đua voi ở Tây Nguyên, các chàng trai Ê Đê đóng khố, phô những cặp đùi khỏe mạnh rám nắng, ông thích lắm, định chụp thì phát hiện anh ta để lộ quần ngắn lòi ra ngoài khố. Ông đề nghị anh ra sửa lại trang phục, cũng như ông nhờ tôi giúp các cô gái Ba Na bỏ các đồ nữ trang hiện đại đang đeo trên người và nhất nhất phải đi chân đất! Bằng cách làm việc kỹ tính như vậy, ông đặc tả nét đẹp nền nã trong trang phục Việt, biến điệu của tấm áo trong nhóm ngôn ngữ Tạng-Miến, nét đẹp tinh tế trong trang phục Dao, nét thẩm mỹ trong trang phục Tày - Thái, giản dị trong trang phục Tày - Nùng, rực rỡ trong trang phục Mông...”.

Cũng từ công trình sách công phu ấy, một triển lãm ảnh Trang phục 54 dân tộc Việt Nam đến Pháp với tên gọi Vietnam, un et muhtiple, trưng bày gần 100 bức ảnh về các dân tộc Việt Nam của 2 nghệ sĩ: Lê Vượng và Setsbastien Laval. Đây là sự kiện ấn tượng do Hội hữu nghị Pháp - Việt, Hội Người Việt Nam tại Pháp... cùng phối hợp tổ chức trong khuôn khổ Năm Việt Nam tại Pháp.

Hoàng Kim Đáng