Vì một miền quê đáng sống: Cây gạo - "Biểu tượng sống" lặng thầm của làng quê

Sinh ra và lớn lên ở một miền quê Bắc Bộ, nơi từng có những mùa tháng Ba "rực lửa" hoa gạo, tôi không khỏi bồi hồi xúc động khi nhắc tới hình ảnh của những cây gạo cổ thụ - một "biểu tượng sống" của làng quê Việt Nam đang dần khuất bóng trong dòng chảy thời gian.

Nếu như cây đa, giếng nước, sân đình từ lâu đã trở thành những biểu tượng văn hoá nổi bật của làng xã thì cây gạo mộc mạc, ít được nhắc tên - lại lặng lẽ giữ lấy một phần linh hồn của vùng quê Việt Nam. Được trồng nơi đầu làng, cạnh gò cao hay ven cánh đồng mênh mông, cây gạo sần sùi, gai góc ấy chẳng phô trương mà vững chãi, đứng đó qua bao đời, lặng lẽ chứng kiến bao lớp người đi rồi về, bao phận người gắn bó với làng quê.

Bảo vật ký ức của bao thế hệ

Cây gạo có tên khoa học là Bombax ceiba thuộc họ Bombacaceae, còn có tên khác là Mộc miên hoặc Hồng miên và người dân Tây Nguyên gọi là cây Pơ-lang, nhưng người dân chốn quê Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ chẳng mấy khi gọi như vậy mà thường gọi bằng cái tên vừa gần gũi, thân thương, chân chất đậm vị quê: cây gạo.

Đây là một loại cây cổ thụ lớn, tán lá rộng, hùng vĩ, có chiều cao từ 20 - 35m. Có phần thân xù xì, có màu nâu hoặc đen, có nhiều gai. Mỗi độ tháng Ba, khi tiết trời se lạnh sớm mai, trưa hửng nắng nhẹ, hoa gạo bung nở rực đỏ như mâm xôi gấc khổng lồ, nhuộm thắm không gian làng quê. Những bông hoa ấy chẳng chỉ mang vẻ đẹp thị giác, mà còn gợi lên bao xúc cảm, hoài niệm, nỗi nhớ quê hương da diết trong lòng người xa xứ.

Cây gạo không chỉ là "báu vật" của thiên nhiên mà còn là bảo vật ký ức của bao thế hệ. Tôi vẫn nhớ những buổi chiều cùng đám bạn chăn trâu bắn hoa gạo bằng nỏ cao su. Cái thú bắn rụng từng bông đỏ rực, rồi xúm xít ăn hoa gạo tươi - ngọt thanh, mềm mịn - là một kỷ niệm tuổi thơ chẳng thể nào quên.

Hơn cả, có những cây gạo còn gắn với những câu chuyện lịch sử thiêng liêng. "Cây gạo thề" ở Thượng Trưng, xã Thổ Tang (Phú Thọ), nơi "Đội xích vệ đỏ" tuyên thệ thành lập năm 1939, còn được gọi là "Cây gạo lịch sử". Rồi bao lớp thanh niên trai tráng của làng lên đường tòng quân trong những năm dài kháng chiến cứu nước còn in dấu dép khi ngước nhìn không chỉ luỹ tre xanh, mái đình, cây đa, giếng nước mà cả cây gạo cổ thụ đầu làng - tất cả làm nên một phần hồn cốt của quê hương, của dân tộc. Những cây gạo ấy là chứng nhân lịch sử, là mạch nối giữa quá khứ - hiện tại - tương lai.

Hoa gạo trong văn hoá dân gian, thi ca, nhạc họa

Vẻ đẹp và ý nghĩa biểu tượng của hoa gạo không chỉ tồn tại trong ký ức hay lịch sử, mà còn in đậm trong văn hoá, nghệ thuật dân tộc. Hoa gạo đã đi vào thi ca, nhạc họa như một biểu tượng trữ tình giàu cảm xúc.

Cố nhạc sĩ Huy Du từng có bài hát nổi tiếng mang tên Hoa mộc miên (tên khác của hoa gạo) sáng tác vào đầu thập niên 1960 - một tác phẩm lắng đọng với lời ca: Mộc miên hoa ơi! Mỗi khi qua cầu biên giới Thấy hoa mộc miên nở, lòng những bồi hồi… Với giai điệu nhẹ nhàng, bay bổng, ca khúc ấy từng chạm vào trái tim bao thế hệ, đặc biệt là những người lính nơi biên cương, hải đảo.

Hay như bài hát Chị tôi - nhạc phim truyền hình nổi tiếng Người Hà Nội, với phần thơ của nữ thi sĩ Đoàn Thị Tảo, nhạc do nhạc sĩ Trọng Đài phổ, từng khiến bao con tim thổn thức bởi hình ảnh gắn liền với hoa gạo:

Thế là chị ơi, rụng bông hoa gạo Ô hay, trời không nín gió cho ngày chị sinh… Câu thơ ấy không chỉ gợi lên vẻ đẹp thiên nhiên, mà còn gợi lên sự khắc khoải, mất mát, như một sự kết nối giữa con người - thời gian - không gian làng quê xưa.

Không dừng lại ở nghệ thuật, hoa gạo còn hiện diện sâu sắc trong kinh nghiệm dân gian, gắn liền với đời sống nông nghiệp, trở thành tín hiệu dự báo thời vụ, thời tiết rất chính xác. Người nông dân Bắc Bộ bao đời nay vẫn truyền nhau những câu ca:

Khi nào đom đóm bay ra Hoa gạo rụng xuống thì tra hạt vừng

Hoặc:

Bao giờ cho đến tháng Ba Hoa gạo rụng xuống, bà già cất chăn

Tháng Ba cày vỡ ruộng ra Hoa gạo rụng xuống thì ta gieo vừng

Chỉ cần thấy hoa gạo rụng, người làng quê biết đã đến lúc chuẩn bị cho mùa gieo trồng mới - một dấu hiệu tự nhiên mà người nông dân từ ngàn xưa đã lấy làm "lịch trời".

Lặng thầm mai một, những trăn trở và gợi mở

Dẫu mang nhiều giá trị văn hoá, lịch sử, tâm linh và y học dân gian (vỏ cây gạo dùng để chữa bệnh viêm loét dạ dày, tiêu chảy, kiết lỵ, đau xương khớp cổ chân, khớp gối), cây gạo cổ thụ vẫn đang mai một dần trước những đổi thay chóng mặt của thời đại. Đô thị hoá, làm đường, mưa đá, sâu bệnh... khiến bao cây gạo bị đốn hạ, héo úa. Những bóng gạo sừng sững ngày nào giờ chỉ còn là khúc thân bạc phếch, là cành khô trơ trọi.

Nhìn cây gạo bị chặt bỏ để mở đường, nhìn tán cây già biến mất khỏi tầm mắt, tôi thấy trong lòng mất mát như mất đi một người thân trong làng. Cây gạo không biết nói, nhưng mỗi mùa hoa rụng là một lời tiễn biệt không thành lời với tuổi thơ, với ký ức, với chính mình thuở còn thơ dại.

Là người con lớn lên từ mảnh đất làng quê, nơi có cây gạo đầu làng nở rực mỗi độ xuân về, tôi không thể không xót xa khi "báu vật" của làng dần khuất bóng. Cái khoảng trống để lại khi cây gạo chết đi không chỉ là khoảng trống vật lý, mà còn là khoảng trống trong tâm hồn, trong văn hoá cộng đồng.

Người xưa có câu: "Sinh - lão - bệnh - tử". Cây cối cũng vậy. Nhưng điều đáng buồn là chúng ta đang để những báu vật ấy chết đi mà không nỗ lực đủ để cứu lấy, gìn giữ, bảo vệ và hồi sinh chúng. Không chỉ vì tình yêu thiên nhiên, mà còn vì giữ gìn căn cốt văn hoá làng xã, gìn giữ những mạch ngầm tâm linh đã nuôi dưỡng dân tộc qua hàng nghìn năm.

Trong bối cảnh cuộc sống nông thôn đang chuyển mình mạnh mẽ, có lẽ đã đến lúc cần một cách tiếp cận mới về gìn giữ cây gạo như gìn giữ một di sản văn hoá. Cùng với chương trình trồng một tỉ cây xanh cần ưu tiên trồng mới cây gạo ở những địa phương có điều kiện phù hợp. Tuyên truyền, giáo dục thế hệ trẻ về giá trị văn hoá - lịch sử của cây gạo. Xây dựng mô hình "làng cổ bảo tồn cây cổ thụ", trong đó có cây gạo, gắn với phát triển du lịch sinh thái và giáo dục lịch sử. Nghiên cứu nhân giống, bảo tồn gen cây gạo cổ thụ, để không lãng phí một "báu vật sống" chỉ vì thời gian, thiếu hiểu biết và thiếu chăm sóc.

Cây gạo không chỉ là loài cây, mà là một phần linh hồn của làng quê Việt, là ký ức, là tình yêu, là chứng nhân của lịch sử và là cột mốc văn hoá khó phai trong lòng người con xa quê.

Mỗi mùa hoa gạo nở, tôi lại thấy lòng mình nao nao. Tôi ước một ngày nào đó, khi trở về quê cũ, vẫn thấy cây gạo đầu làng nở đỏ rực trời.