Văn học thiếu nhi vì giấc mơ trẻ nhỏ

Tháng 7 vừa qua, trong những sách thiếu nhi vừa xuất bản, tôi ấn tượng với Tặng bạn một cơ hội của Hồ Huy Sơn (ở TP.HCM) và Kẻ trộm Đen ở vương quốc Hoa Mặt Trời của Mộc An (ở Gia Lai). Đây là hai trong số nhiều tác giả miệt mài viết cho thiếu nhi trên khắp cả nước hiện nay. Họ đang góp phần hình thành và phát triển một dòng chảy văn học thiếu nhi mới.

Mới đây, trong cuốn chuyên khảo Văn học thiếu nhi Việt Nam đầu thế kỷ 21 - Những điều đọng lại trong con mắt nhắm, Văn Thành Lê nhận định: "25 năm qua, số lượng tác phẩm văn học thiếu nhi Việt Nam ước tính có thể đến hàng nghìn, nhưng đọng lại chỉ là số ít tác phẩm gọi ra được đúng tinh thần trẻ em, lời thơ câu chuyện như đánh bạn với trẻ em và gợi dẫn đến thế giới của trí tưởng trẻ thơ, của mong mỏi trẻ thơ, của ước muốn trẻ thơ".

Nhận định thẳng thắn này cho thấy sáng tác cho thiếu nhi và của thiếu nhi là việc không hề dễ dàng gì.

Văn học đối thoại với trẻ thơ

Điều gì ở văn học thiếu nhi tiếp lửa sáng tác cho các nhà văn?

Đặt câu hỏi này cho nhà văn Hồ Huy Sơn, anh chỉ điềm đạm đáp: "Tôi nghĩ rằng ai viết văn cũng đều xuất phát từ nội tại, từ nhu cầu được biểu hiện bản thân để chia sẻ, bày tỏ về tâm tư, quan điểm, suy nghĩ, tư tưởng và thế giới quan của mình. Văn học thiếu nhi với tôi là một hành trình dài, từ lúc còn là cậu học trò trường làng cho đến tận bây giờ. Tôi có thể lựa chọn dừng viết cho thiếu nhi, tập trung hoàn toàn để viết cho người lớn, nhưng rõ ràng, được sống với những cảm xúc trong trẻo, hồn nhiên, vô tư thì sẽ khó mà tìm thấy ở đâu khác nếu không phải là văn học thiếu nhi".

Đối với anh, mỗi khi viết cho thiếu nhi, anh một lần nữa được vui buồn, khóc cười với chính đứa trẻ bên trong mình. Thêm một lý do nữa là được cùng các đồng nghiệp của mình, góp một phần vào việc nuôi dưỡng tâm hồn cho các bạn nhỏ, cũng là một niềm vui lớn.

Hồ Huy Sơn không xem đó là một trách nhiệm hoặc một sứ mệnh gì quá to tát, đơn giản đó chỉ là nơi mang đến cho mình rất nhiều niềm vui mà những người không viết văn, hoặc chỉ viết cho người lớn thì không dễ gì có được.

Còn đối với Mộc An, văn học thiếu nhi như một cánh cửa thần kỳ, giúp chị vừa đối thoại với những tâm hồn trẻ thơ, vừa trò chuyện với đứa trẻ trong chính mình, "cùng nhau bay lượn trong thế giới của tưởng tượng".

Mộc An chia sẻ: "Khi bắt đầu bước vào mảnh đất này, tôi đặt cho mình câu hỏi rằng có thể viết được gì, còn đến giờ là mình còn có thể viết được gì. Bắt đầu sáng tác là niềm vui được mang lại gì đó cho các độc giả thiếu nhi, đến giờ là niềm trăn trở, khiến tôi tiếp tục viết và kiếm tìm, viết như thể một cuộc hành hương cho chính tôi".

Con đường sau giải thưởng văn học

Nhà văn Mộc An từng đoạt giải Khát vọng Dế Mèn năm 2023 với bản thảo truyện dài Ở một nơi có rất nhiều rồng, trước đó thì bản thảo Nếu một ngày chúng tớ biến mất của chị lọt vào chung khảo Giải thưởng Thiếu nhi Dế Mèn năm 2022.

Có thể nói, với văn học thiếu nhi, Mộc An đã ghi dấu ấn nhất định. Sau giải thưởng, chị không dừng lại, mà tiếp tục cho ra đời nhiều tác phẩm mới. Chỉ trong 2025, chị đã xuất bản Cậu bé Tròn Xoe và con ma thích ăn gà rán và Người thầy một nửa ma, chưa kể Kẻ trộm Đen ở vương quốc Hoa Mặt Trời.

Nói về giải thưởng văn học, Mộc An cho rằng các giải thưởng dành riêng cho văn học thiếu nhi gần đây cho thấy sự quan tâm rộng rãi, tạo động lực cho các tác giả tham gia. Việc in ấn tác phẩm, theo dõi tác giả, giới thiệu tác phẩm mới sau khi giải thưởng khép lại, đã thể hiện được cái tâm của Ban tổ chức.

Dù vậy, nhà văn quê Bình Định (cũ), nay là Gia Lai, nhận định: "Câu chuyện bền bỉ với con đường sáng tác phụ thuộc vào chính bản thân người viết, đi tiếp hoặc dừng lại, thỏa mãn với giải thưởng hoặc không ngừng tìm tòi, là nằm ở "lòng yêu", đam mê theo đuổi của mỗi người. Tôi tin rằng, đã đi theo con đường viết cho thiếu nhi, "lòng yêu" là điều tác giả nào cũng có, nên triển vọng của mảng sáng tác này là điều có thể mong chờ".

Những năm gần đây, dễ thấy nhiều giải thưởng ra đời, cổ vũ việc sáng tác cho thiếu nhi. Từ các giải thưởng của hội, đến giải do một cơ quan báo chí tổ chức, hoặc giải của nhà xuất bản lập ra… Tất cả đang ngày càng giúp phát hiện nhiều tác giả viết cho văn học thiếu nhi mới mẻ, trẻ về tuổi đời lẫn tuổi nghề. Tuy nhiên, các giải thưởng và ban tổ chức có thể làm thêm gì để thúc đẩy các tác giả tiếp tục bền bỉ với con đường sáng tác cho thiếu nhi?

Chia sẻ tâm tư này, Hồ Huy Sơn cho rằng "giải thưởng đáng giá" là khi tìm ra được đúng tác phẩm để trao giải, từ đó ghi nhận đúng tài năng và nỗ lực của tác giả. Tuy nhiên, với anh, giải thưởng cũng chỉ là nhất thời, có ý nghĩa như một món quà hoặc chút lộc văn chương mà thôi, còn sau đó, tất cả đều phụ thuộc ở chính tác giả, nên cũng thật khó để đòi hỏi gì nhiều ở các giải thưởng hoặc ban tổ chức.

"Điều tôi mong mỏi ở các giải thưởng/ban tổ chức là làm sao để lan tỏa những tác phẩm đã được bảo chứng bằng các giải thưởng kia, đừng để trao xong rồi đâu lại vào đó, tác phẩm chìm nghỉm rồi mất hút trong đời sống. Khi đó thì thật tiếc cho cả giải thưởng, tác giả và tác phẩm!".

Kỳ vọng vào những ngòi bút

Dẫu vậy, nói gì đi nữa, sự thành bại của một dòng văn học đầu tiên phải đến từ những người sáng tác. Hồ Huy Sơn khá lạc quan về các nhà văn viết cho thiếu nhi hiện nay, anh cho rằng khác với thế hệ trước, họ mang đến một tư duy mới mẻ, sinh động, hứng khởi, tươi tắn, thông minh, nhưng vẫn đầy cảm xúc. Thậm chí, có tác giả đã sáng tạo và tiếp cận với những câu chuyện mang tính phổ quát mà dễ dàng bắt gặp ở những tác phẩm nổi tiếng của thế giới. "Tôi rất vui và trông chờ ở họ, chờ để đọc và cũng chờ để học".

Trước câu hỏi tác giả viết cho thiếu nhi Việt Nam hiện nay có thể làm gì để tác phẩm của mình thu hút các độc giả nhí nhiều hơn? Nhà văn Mộc An chia sẻ: "Tôi không nghĩ có câu trả lời chung cho tất cả, mỗi tác giả có một hướng đi riêng, một cách tiếp cận riêng với các tác giả nhí, chính cái riêng này tạo thành sự đa dạng cho vườn hoa văn học thiếu nhi đang khởi sắc".

Phê bình văn học cũng không đứng ngoài tình hình sôi động của văn học thiếu nhi thời gian qua.

Cuối cùng, xin mượn lời Mộc An như một tạm kết cho tình hình văn học thiếu nhi Việt Nam: "Mở rộng về đề tài, độc đáo hấp dẫn về cốt truyện, tinh nhạy trong nắm bắt tâm lý trẻ em, gần gũi hồn nhiên trong ngôn ngữ, sinh động bắt mắt với tranh minh họa… là điều có thể nhận thấy được trong tác phẩm của nhiều tác giả viết cho thiếu nhi gần đây".

Văn học thiếu nhi Việt Nam đầu thế kỷ 21

Nhiều tác phẩm phê bình văn học lấy văn học thiếu nhi Việt Nam làm chủ đề lần lượt được xuất bản. Gần đây nhất có thể kể đến Văn học thiếu nhi Việt Nam đầu thế kỷ 21 - Những điều đọng lại trong con mắt nhắm của Văn Thành Lê.

Cuốn sách gồm 2 phần chính. Phần 1 có tên "Những điều đọng lại trong con mắt nhắm" là cái nhìn có tính bao quát về đời sống văn học thiếu nhi hiện nay, đi từ vai trò - chức năng đến đề tài - thể loại, đến đội ngũ sáng tác, đến các cuộc vận động sáng tác - giải thưởng, nghiên cứu - phê bình, báo chí - truyền thông - công nghệ…

Phần 2 có tên "Như tôi thấy, và tôi đã cảm" là 12 tác phẩm văn học thiếu nhi mà Văn Thành Lê đánh cao, của những tác giả như Nguyễn Nhật Ánh, Trần Đức Tiến, Nguyễn Ngọc Thuần, Cao Xuân Sơn, Nguyễn Thị Kim Hòa, Nguyễn Thế Hoàng Linh, Dy Duyên, Bùi Tiểu Quyên, Lạc An, Lê Quang Trạng…

"Văn chương nói riêng và sáng tạo văn học nghệ thuật nói chung vẫn là cuộc đi tự thân của mỗi tác giả. Với văn học thiếu nhi, còn là tình yêu con trẻ vô bờ vô bến vô vụ lợi, là con đường đẹp và vô tư nhất, nhưng cũng khó khăn nhất, vì người lớn đẻ ra trẻ em, nhưng không đồng nghĩa với việc có thể "đi guốc" vào bụng trẻ em, đánh bạn được với trẻ em, mà thường muốn làm thầy, làm cha mẹ con trẻ" - Văn Thành Lê.