Tôn vinh nghề dệt thổ cẩm của người Mạ

Ngày 18/11, Bảo tàng Phụ nữ Nam bộ (TP HCM) khai mạc trưng bày chuyên đề Nghề dệt thổ cẩm truyền thống của phụ nữ dân tộc Mạ ở xã Tà Lài, tỉnh Đồng Nai nhằm kỷ niệm 20 năm Ngày Di sản văn hóa Việt Nam.

Chương trình có sự tham dự của ông Nguyễn Minh Nhựt (Phó Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao TP HCM), bà Lê Tú Cẩm (Chủ tịch Hội Di sản văn hóa TP HCM), bà Trịnh Thị Thanh (Phó Chủ tịch Hội Liên hiệp phụ nữ TP HCM) cùng đại diện một số cơ quan, tổ chức và đông đảo khách tham quan.

Độc đáo thổ cẩm Mạ

Phát biểu khai mạc chuyên đề, ông Nguyễn Quốc Chính (Phó Giám đốc Bảo tàng Phụ nữ Nam bộ) nhấn mạnh giá trị của nghề dệt thổ cẩm trong đời sống của dân tộc Mạ. Theo ông, đó là một biểu đạt văn hóa cốt lõi, chứa đựng hệ thống tri thức bản địa được trao truyền qua nhiều thế hệ phụ nữ của cộng đồng này.

"Vì thế, trưng bày sẽ là một hành trình khám phá ký ức, bản sắc và sự sáng tạo, đồng thời tôn vinh những người phụ nữ Mạ đang thầm lặng gìn giữ linh hồn của văn hóa của tộc người trong dòng chảy đương thời" - ông bày tỏ.

Trong không gian trưng bày, bảo tàng giới thiệu một số công cụ và quy trình dệt thổ cẩm của người Mạ, từ nguyên liệu nhuộm, sợi nhuộm đến các thành phần của khung dệt, kèm tư liệu hình ảnh minh họa. Ngoài ra, khách tham quan cũng được chiêm ngưỡng những bộ trang phục đặc sắc và các sản phẩm ứng dụng họa tiết thổ cẩm Mạ như vòng tay, túi xách…

Đặc biệt, tại sự kiện, hai nghệ nhân Ka Rỉn và Ka Hương trực tiếp biểu diễn kỹ thuật quay chỉ, dệt vải, mang đến trải nghiệm sống động về quá trình tạo ra các sản phẩm thủ công truyền thống. Nghệ nhân Ka Rỉn chia sẻ: "Dệt một tấm thổ cẩm rất khó, đòi hỏi người dệt phải khéo léo và kiên nhẫn, vì để dệt một tấm vải đơn giản thôi cũng phải mất từ một tuần đến nửa tháng".

Theo bà Ka Rỉn, quy trình dệt thổ cẩm có rất nhiều công đoạn, từ chuẩn bị sợi, quay sợi đến các thao tác luồn thoi, dập chỉ, dệt vải và tạo hoa văn. Các sợi dệt đều được nhuộm từ các nguyên liệu tự nhiên với màu vàng từ củ nghệ, màu nâu từ vỏ cây lộc vừng, màu hồng từ lá cây giá tỵ… Vì thế, mỗi tấm vải dệt là kết quả của quá trình sáng tạo không ngừng, lưu giữ những tri thức dân gian về môi trường thiên nhiên chung quanh cuộc sống của người Mạ.

Không chỉ đa dạng về nguyên liệu, thổ cẩm Mạ cũng rất phong phú về hoa văn. Theo chị Ka Hương, thổ cẩm Mạ hiện nay có hai loại hoa văn truyền thống và hoa văn sáng tạo. Hoa văn truyền thống gồm các hình kỷ hà cùng những họa tiết cách điệu sông nước, con đường, nhà sàn, đôi mắt… Bên cạnh đó, người Mạ còn sáng tạo thêm nhiều hoa văn và họa tiết mới như ô che mưa, ngôi sao năm cánh…

Mỗi họa tiết đều thể hiện mối quan hệ giữa cộng đồng Mạ với tự nhiên, phản ánh ước mơ, tâm tư tình cảm của người dân bản địa. Ví dụ, hoạ tiết chim cu gáy trên chiếc váy, chiếc chăn bày tỏ ước vọng về sự chung thuỷ, gắn kết của đôi vợ chồng. Họa tiết đôi mắt tượng trưng cho sự che chở và giám sát của thần linh, bảo vệ cộng đồng khỏi những điều xui rủi.

Đặc biệt, trong quá trình dệt, nghệ nhân thường ngẫu hứng trang trí họa tiết nên không có tấm nào hoàn toàn giống tấm nào. "Mỗi tấm vải là sự kết hợp của nhiều hoạ tiết khác nhau, tạo nên nét đặc trưng mà máy móc không thể nào thay thế được" - chị Hương khẳng định. 

Nối dài những sợi thổ cẩm

Không chỉ là một di sản giá trị, nghề dệt thổ cẩm còn là phương tiện lưu giữ ký ức và kết nối các thế hệ của cộng đồng người Mạ. Chia sẻ về mẹ mình là nghệ nhân Ka Bào - người có nhiều đóng góp trong việc bảo tồn và truyền dạy các di sản văn hóa của cộng đồng người Mạ, bà Ka Rỉn tâm sự: "Đối với tôi, bà vừa là người mẹ, vừa là người thầy dạy nghề từ khi còn bé. Vì vậy, khi nhìn lại những tấm thổ cẩm mẹ dệt, tôi không chỉ thấy nhớ mẹ mà còn tự hào về người mẹ vĩ đại của mình".

Sinh ra trong gia đình có truyền thống dệt thổ cẩm, chị Ka Hương kể ngay từ nhỏ, chị đã được xem bà, xem mẹ ngồi dệt. "Có lẽ, do gen di truyền từ bà, từ mẹ nên những nét đẹp văn hóa ấy đã thấm nhuần vào tâm hồn của tôi. Những khúc vải dệt nho nhỏ ấy đã ấp ủ ước mơ của tôi đến bây giờ" - chị bộc bạch.

Tuy nhiên, theo chị Hương, nghề dệt thổ cẩm của người Mạ đang đứng trước nguy cơ mai một. Dù thế hệ của chị vẫn còn người theo nghề nhưng lớp trẻ hầu như không còn ai tiếp nối. "Các em đi học suốt ngày nên không có thời gian. Cha mẹ các em cũng ít quan tâm đến gìn giữ nghề truyền thống nên việc truyền dạy càng trở nên khó khăn" - chị Hương giải thích.

Thêm vào đó, theo truyền thống của người Mạ, công việc dệt thổ cẩm thường được thực hiện trong lúc nông nhàn, sản phẩm làm ra chỉ phục vụ nhu cầu gia đình, không tham gia trao đổi hay mua bán. Vì thế, nghề dệt thổ cẩm không mang lại giá trị kinh tế, dẫn đến việc ít người muốn theo học và kế thừa.

Hiện tại, chị Hương đang mở một lớp dạy tiếng Anh cho các trẻ em trong làng. Mỗi cuối tuần, chị dẫn các em vào rừng để tìm hiểu về nguyên liệu nhuộm sợi hoặc tìm hiểu thêm về nghề dệt thổ cẩm truyền thống của dân tộc.

Chị Hương cho biết dự định sắp tới là mở một lớp dạy dệt thổ cẩm cho các em nhỏ. Tuy nhiên, nguồn kinh phí để duy trì lớp học, mua nguyên vật liệu và trả thù lao cho nghệ nhân vẫn là điều khiến chị còn băn khoăn.

Để duy trì nghề dệt thổ cẩm truyền thống, sản phẩm không chỉ đơn thuần phục vụ du lịch mà cần biến nó thành một mạch nguồn thực sự đủ sức nuôi sống người dân. Sức sống của mạch nguồn ấy đòi hỏi sự chung tay của cả cộng đồng cùng với sự hỗ trợ thiết thực từ chính quyền và các lớp đào tạo nghề địa phương. Khi đó, nghề dệt thổ cẩm sẽ không chỉ được bảo tồn mà còn có cơ hội phát triển bền vững, mang lại giá trị kinh tế cho cộng đồng.