(TT&VH) - LTS: Người ta đã viết nhiều và hẳn sẽ còn viết nhiều nữa về nhà văn Tô Hoài, nhưng có một điều hầu như chưa ai viết tuy không ít người biết, - ấy là chuyện Tô Hoài là con của một bà mẹ họ Lại làng Nghè (tên chữ là làng Nghĩa Đô), chuyện Tô Hoài sinh ra và lớn lên ở làng Nghè, trong nhà ông bà ngoại…
Nhân dịp nhà văn Tô Hoài được trao Giải thưởng Lớn - Vì tình yêu Hà Nội, báo TT&VH xin giới thiệu bài viết của nhà nghiên cứu Lại Nguyên Ân.
Nhà văn Tô Hoài. Ảnh Nguyễn Đình Toán
1. Tôi biết chuyện này một cách tự nhiên, mặc dù tôi không phải quê quán ở đây, nhưng họ Lại làng Nghè, là cùng một họ với tôi.
Từ khoảng năm 1958, ba tôi, một người nghiên cứu phả hệ họ mình, đã tìm đến Nghĩa Đô, tìm đến gia đình cụ Lại Phú Be và con trai cụ là Lại Phú Bàn; qua đối chiếu nguồn gia phả chi phái mình với nguồn gia phả họ Lại nơi đây, cả hai bên đã nhận ra cư dân họ Lại làng tôi (ở Phù Đạm, Kim Bảng, Hà Nam) và cư dân họ Lại làng Nghè (Nghĩa Đô, Từ Liêm, Hà Đông, sau thuộc Hà Nội) đều là hậu duệ của mấy anh em ruột thuộc đời thứ 9 của dòng họ Lại có xuất xứ ở đất Hà Trung (Thanh Hóa) đã “Bắc tiến” từ thời nhà Lê.
Còn nhớ, khi tôi nhận được giấy báo thi đỗ vào ngành Văn, Đại học Tổng hợp Hà Nội, ba tôi bảo sẽ kết hợp đi công tác lên Bộ (Bộ Tài chính) để đưa tôi tựu trường, nhân thể, sẽ đưa tôi lên Nghĩa Đô thăm cụ Be, bác Bàn… “Trên ấy bảo ông nhà văn Tô Hoài là cháu ngoại họ Lại ta ở Nghĩa Đô đấy!” Trong họ tôi, người ta ghi nhớ không chỉ những người nổi tiếng là nội tộc mà còn ghi nhớ cả những người cháu ngoại, những người mà thường là chỉ trong nội tộc mới biết đó là con của những bà mẹ họ mình.
2. Những người quê làng Nghĩa Đô đều biết Tô Hoài sinh ra và lớn lên tại làng này, tại nhà ông bà ngoại là cụ Trương Thuận. Cụ ông Lại Phú Thuận từng làm chức trương tuần hay đấy chỉ một hư vị mà sống theo thời thì phải mua lấy để đừng bị gọi bằng những danh xưng khinh mạn, - điều này không ai biết chắc. Chỉ nhớ nhà cụ chính là ngôi nhà hầu như duy nhất xây bằng gạch vồ ở làng Nghè còn lại tới ngày nay, dù đã thuộc chủ khác.
Hồi tiền khởi nghĩa 1944, Tô Hoài và Nam Cao từng đưa những Trần Huyền Trân, Như Phong, Nguyễn Hữu Đang, Nguyễn Huy Tưởng, Trần Quốc Hương… về ngôi nhà này họp hội nghị Văn hóa Cứu quốc, nghe phổ biến “Đề cương về văn hóa Việt Nam”, 1943, của Đảng và “Chỉ thị sửa soạn khởi nghĩa”, 1944, của Tổng bộ Việt Minh. (Tô Hoài: Những năm 1943-45, trong sách Những gương mặt, H.: NXB. Hội nhà văn, 1995, tr. 276-301).
Cụ Lại Phú Thuận có tới 6 người con, nhưng lại sinh con một bề, tất cả đều là gái; trong số các con cụ Thuận có bà mẹ Tô Hoài. Bà không phải con đầu lòng, cũng không phải con út. Không ai còn nhớ bà đi làm dâu quê chồng rồi mới cùng chồng trở về ở nhà cha mẹ đẻ hay chồng bà đến ở rể ngay từ đầu. Dân làng không ai còn nhớ tên bà, chỉ gọi bà theo tên con trai: bà Sen (họ tên thật của Tô Hoài là Nguyễn Sen); người ta biết rõ Tô Hoài sinh ra và lớn lên chính tại làng Nghè, tại chính ngôi nhà của ông bà ngoại, và vì là đứa cháu trai duy nhất có mặt trong nhà nên rất được yêu quý. Tô Hoài có một cô em gái, đã mất vì bệnh lao, trước hay sau 1945 (như ông thoáng cho biết trong bài hồi ký kể trên).
3. Một trong nghề thủ công chính của cư dân làng Nghè cũng như cư dân vùng tây nam Hồ Tây (3 làng Yên Thái, Đông Xã, Hồ Khẩu thuộc tổng Bưởi) là làm giấy. Riêng họ Lại làng Nghè từ thời Lê đã được độc quyền làm giấy sắc, chủ yếu là để bán cho triều đình.
Cái tên nôm của làng Nghè dường như cũng mô tả một trong những công đoạn nhiều người tham gia nhất trong việc làm giấy sắc: nghè giấy, - giải thích đơn giản là dùng búa nện đều lên mặt giấy để tăng độ kết dính bền chắc cho tờ giấy.
Cảnh “nghè” giấy thời xưa
Đến thời Nguyễn, thời kỳ rầm rộ nhất của làng Nghè là dịp vua Khải Định làm tứ tuần đại khánh (1924), ban sắc cho bách quan bách thần cả nước nên cần tới trên 10.000 tờ giấy sắc các loại, cả chi họ làm liên miên suốt mấy tháng ròng.
Gia đình ông Lại Viện còn làm giấy sắc cho đến năm 1944; hãng của ông cũng làm các loại giấy khác, kể cả giấy in. Ngày nay ai xem kỹ những cuốn sách in trước 1945, sẽ gặp một số cuốn mà ở “xi-nhê” cuối sách còn ghi rõ: sách được in bằng “giấy Lại Viện”, kèm mấy chữ Pháp “papier royal”, - cho thấy nhà sản xuất muốn lưu vào đấy cái oai thừa của tiền nhân.
4. Thời Tô Hoài mới bước vào nghề văn, quanh vùng Bưởi cũng có không ít người thử tài thử vận may trong nghề văn, rốt cuộc thì Tô Hoài thành công nhất, điều ấy đã quá rõ.
Tôi biết, hồi những năm 1970-80, ở ngay đầu chợ Bưởi vẫn có một ông thợ cắt tóc kiêm viết văn; ông viết khá đều những bài ngăn ngắn, bài ca dao, mẩu chuyện nhỏ,… gửi các báo Thời mới, Hà Nội mới, đôi khi được báo đăng, được một khoản nhuận bút nho nhỏ. Khách hàng thường được nghe ông nhận xét về văn chương Tô Hoài, đôi khi ông khoe Tô Hoài vừa ghé thăm ông, trò chuyện với ông về quyển văn xuất bản mới nhất của mình.
Khách hàng có người chăm chú tán thưởng câu chuyện của người thợ cạo có nghề phụ là viết văn kia, cũng có người vừa nghe vừa lặng lẽ mủm mỉm cười, như thể đã nghe nhiều lần lắm, “biết rồi, biết rồi”.
Quanh vùng Bưởi này, ai thích đọc báo đọc sách thì đều thường hay truyền tai nhau tin tức về sáng tác của nhà văn Tô Hoài, là vì người ta biết ông là “người vùng này”. Tại những đám giỗ chạp trong vùng đất ven thành này, người vẫn ở làng với người đã ra ở phố gặp nhau, trong đám viên chức có chút Tây học hay trong đám thanh niên háo hóng chuyện thời sự, Tô Hoài và sáng tác của Tô Hoài vẫn thường là đầu đề để người ta trò chuyện. Và nếu như Tô Hoài có mặt trong một đám như thế, chẳng hạn tại một nhà họ Lại nào đó, câu chuyện sẽ càng rôm rả. Đừng tưởng rằng người ta đã phục tài nhà văn này thì khi gặp mặt, tác giả sẽ chỉ được nghe thuần có lời khen ngợi. Trái lại, càng trong chỗ người quen, người ta lại càng hay chất vấn, sao anh viết chỗ này thế kia, chỗ kia thế này, như thế là ý gì... Và tác giả, giữa những người họ ngoại này, tốt nhất là cười trừ, trong khi những độc giả quen biết lại được dịp cao giọng.
Tô Hoài có làm gì để "trả nghĩa" cho làng Nghè hay chăng? - có người hỏi tôi thế. Tôi bảo chắc chắn là có, nhưng một cách lặng lẽ thôi. Hồi năm 1958, khi giới nhà văn được đưa đi thực tế công nông trường, có mấy nhà văn được "đi thực tế" ở các làng ven Hồ Tây; ngay sau đó thấy xuất hiện những bút ký về vùng này, nhấn mạnh đặc sản nông nghiệp và thủ công nghiệp, trong đó có nghề làm giấy. Chẳng biết có phải do Tô Hoài, một trong những cốt cán của Hội nhà văn, đã "vẽ đường" cho Quang Dũng, Trần Lê Văn, - những người đầu tiên trở lại viết loại bút ký phong tục dân sinh này? Chính loại bút ký dân sinh phong tục này sau đó đã trở thành một mảng đề tài cho nhiều cây bút trong Hội văn nghệ Hà Nội, nơi Tô Hoài sẽ đảm nhận vị trí chủ tịch trong nhiều năm; họ không chỉ viết bút ký, họ còn viết những sách khảo sát mang tính địa chí văn hóa.
Những hồ sơ để vinh danh các làng nghề, các nhân vật văn hóa trong các vùng đất ven đô, tiến hành đầu những năm 2000, theo tôi, đã được gợi ý từ những trang văn ghi chép văn vật phong tục từ những năm 1960.
**
… Ngày 28/9/2006, Nhà thờ tổ nghề giấy sắc thuộc phường Nghĩa Đô được xếp hạng di tích quốc gia . Một ngày tạnh ráo trong tháng 10/2006, họ Lại phường Nghĩa Đô làm lễ đón bằng di tích.
Khi các phần nghi lễ hoàn tất xong xuôi, người trong họ và các khách thân lưu lại từ đường, cùng nhau uống chén rượu "thụ lộc". Cùng với ông Lại Đạt, người vừa thay mặt các thế hệ hiện tại của họ Lại ở Nghĩa Đô đọc bài cáo với tổ tiên về vinh dự mà cả họ vừa được nhận, ngồi quanh mâm còn có chuyên gia biên soạn phả Lại Cao Nguyện và hai vị khách từ trung ương: GS Vũ Khiêu và nhà văn Tô Hoài.
Tất nhiên người trong họ Lại Nghĩa Đô không coi Tô Hoài là khách. Từ lâu tuy không còn ở trong làng, nhưng ông thường vẫn về đây thăm thú người thân. Hôm ấy ông tham gia lễ đón bằng di tích vừa như một thành viên cộng đồng được vinh danh, vừa như người trong hàng những cháu ngoại họ Lại đến chia vui với bà con họ Lại Nghĩa Đô.
Phó Thủ tướng Hồ Đức Phớc vừa ký Công điện số 161/CĐ-TTg ngày 11/9/2025 của Thủ tướng Chính phủ về việc báo cáo tình hình và giải pháp quản lý, điều hành thị trường tiền tệ, thị trường vàng, thị trường chứng khoán.
Thay mặt Bộ Chính trị, ngày 9/9/2025, Tổng Bí thư Tô Lâm đã ký ban hành Nghị quyết của Bộ Chính trị về một số giải pháp đột phá, tăng cường bảo vệ, chăm sóc và nâng cao sức khoẻ nhân dân (Nghị quyết số 72-NQ/TW).
Quyết định của Liên đoàn Bóng chuyền Việt Nam (VFV) cấm thi đấu đối với Đặng Thị Hồng không chỉ là câu chuyện liên quan đến một cá nhân, mà còn tạo ra hiệu ứng dây chuyền tác động đến nhiều tập thể.
Phiên họp ngày 11-9 của Liên đoàn Bóng chuyền Việt Nam (VFV) đã đưa ra quyết định cấm thi đấu đối với chủ công trẻ Đặng Thị Hồng trong toàn bộ các giải đấu thuộc hệ thống chính thức. Quyết định này xuất phát từ thông báo của Liên đoàn Bóng chuyền Thế giới (FIVB), liên quan đến sự cố cầu thủ không đủ điều kiện đăng ký tại giải U21 nữ thế giới 2025.
Chiều 11/9, Ban Tuyên giáo và Dân vận Trung ương, Đảng ủy Công an Trung ương, Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh, Nhà Xuất bản Chính trị Quốc gia Sự thật tổ chức Hội thảo khoa học quốc gia “Công tác tuyên giáo và dân vận của Đảng trong kỷ nguyên mới”.
Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính vừa ký Công điện số 162/CĐ-TTg ngày 11/9/2025 yêu cầu các bộ ngành, địa phương tập trung đẩy mạnh giải ngân vốn đầu tư công năm 2025.
Mô hình Toàn cảnh Kinh tế tư nhân Việt Nam đã được Ban Nghiên cứu phát triển kinh tế tư nhân (Ban IV, Hội đồng Tư vấn cải cách thủ tục hành chính của Thủ tướng Chính phủ) công bố sáng nay (11/9).
Trong một cuộc phỏng vấn hiếm hoi với tờ L'Équipe (Pháp) tại Madrid, Tây Ban Nha, Kylian Mbappe đã mở lòng về sự nghiệp, áp lực của danh tiếng, những tranh cãi với PSG, chuyện tình cảm, và niềm đam mê bất tận dành cho bóng đá.
Liên đoàn Bóng chuyền Việt Nam đã tổ chức cuộc họp các bộ phận chuyên môn vào ngày 11-9 và đưa ra nhiều quyết định quan trọng liên quan đến công tác tổ chức và hoạt động của các đội tuyển quốc gia.
Chiều 11/9 tại Hà Nội, họa sĩ Trương Ngọc Hiên khai mạc triển lãm với chủ đề “Phố và hoa”, trưng bày hơn 50 tác phẩm hội họa trên chất liệu lụa, giấy dó, thu hút sự quan tâm của giới chuyên môn và công chúng yêu nghệ thuật.
Chiều 11/9, tại Trụ sở Chính phủ, Phó Thủ tướng Mai Văn Chính chủ trì cuộc họp Ban Chỉ đạo Triển lãm thành tựu đất nước về việc tổng kết, khen thưởng, bế mạc triển lãm.
Phó Thủ tướng Chính phủ Mai Văn Chính vừa ký Quyết định số 1959/QĐ-TTg ngày 11/9/2025 về việc xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt (đợt 18, năm 2025) đối với 4 di tích.
Sau khi có sự thay đổi về số lượng đội tham dự, Công ty Cổ phần Bóng đá chuyên nghiệp Việt Nam (VPF) đã tiến hành lễ bốc thăm, xếp lịch thi đấu lại Giải Hạng Nhất Quốc gia mùa giải 2025/26.
Liên đoàn Bóng chuyền Việt Nam (VFV) vừa đưa ra quyết định cấm chủ công Đặng Thị Hồng tham dự giai đoạn 2 Giải Vô địch Quốc gia (VĐQG) 2025 và tất cả các giải đấu chính thức từ nay trở đi.
Tin nóng thể thao tối 11/9: Đại diện Việt Nam dừng bước ở giải quần vợt Indonesia; Tay vợt 15 tuổi được chọn tham dự Đại hội thể thao trẻ châu Á; Cầu thủ Iraq xin lỗi Chanathip; Áo đấu Ronaldo vượt Messi, đắt nhất thế giới…
Ocean Entertainment Group (OEG) đã chính thức công bố khởi động National Student Open Cup (NSOC) 2025, mùa giải thứ 2 của giải Thể thao điện tử Sinh viên Toàn quốc.
Dù bị dẫn trước, tay vợt nữ số 1 Việt Nam là Nguyễn Thuỳ Linh đã ngược dòng thành công trước Kisona Selvaduray để giành quyền vào tứ kết giải cầu lông Việt Nam mở rộng 2025.
Chelsea đang đứng trước nguy cơ bị trừ điểm tại Premier League sau khi bị Liên đoàn Bóng đá Anh (FA) cáo buộc vi phạm 74 quy định liên quan đến người đại diện, trung gian chuyển nhượng và đầu tư bên thứ ba vào cầu thủ.