Tìm về "ký ức cổ xưa" trong Mo Mường

Công trình Cổ mẫu trong Mo Mường của TS Bùi Văn Niên không chỉ mở ra một hướng tiếp cận mới từ lý thuyết phê bình cổ mẫu, mà còn góp phần lý giải "ý nghĩa sâu" giúp di sản này tồn tại bền bỉ trong đời sống tinh thần người Mường. Nghiên cứu cũng gợi ra nhiều vấn đề thời sự về bảo tồn và phát huy Mo Mường trong bối cảnh đương thời, nhất là khi hồ sơ Mo Mường đã được trình UNESCO để được ghi danh là di sản thế giới.

Công trình này vừa được trao giải Ba B - Giải thưởng Văn nghệ dân gian năm 2025 do Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam tổ chức. Nhân dịp này, Thể thao và Văn hóa (TTXVN) có cuộc trò chuyện với nhà nghiên cứu Bùi Văn Niên.

Nỗ lực giải mã "ý nghĩa sâu" của Mo Mường

* Được biết, anh là một thành viên của cộng đồng người Mường ở Hòa Bình (cũ). Phải chăng đây là một trong những lý do đã thôi thúc anh lựa chọn Mo Mường - đặc biệt là tiếp cận từ góc nhìn cổ mẫu - để triển khai một công trình nghiên cứu công phu như "Cổ mẫu trong Mo Mường"?

- Đúng vậy! Tôi làm đề tài này trước hết bởi vì tình yêu đối với văn hóa của cộng đồng mình. Hơn thế nữa, đề tài này còn là một trách nhiệm của một người con xứ Mường trong việc gìn giữ và quảng bá những giá trị văn hóa tốt đẹp mà tổ tiên đã dày công sáng tạo và truyền thừa.

Lựa chọn lý thuyết phê bình cổ mẫu là một nỗ lực để đi sâu vào tầng vô thức tập thể, nơi lưu giữ những ký ức cổ xưa và có tính phổ quát nhất trong văn hóa Mường.

* Trong công trình này, anh tiếp cận Mo Mường từ lý thuyết phê bình cổ mẫu kết hợp với các góc nhìn xã hội - lịch sử. Theo anh, cách tiếp cận này đã giúp mở ra những khám phá nào mới so với các nghiên cứu Mo Mường trước đây?

- Các nghiên cứu Mo Mường trước đây có đóng góp rất lớn, đặc biệt ở phương diện sưu tầm, mô tả nghi lễ, phiên âm - dịch nghĩa và phân tích cấu trúc văn bản. Tuy nhiên, phần "ý nghĩa sâu"- tức là vì sao Mo Mường tồn tại bền vững như vậy trong đời sống tinh thần người Mường vẫn là một câu hỏi chưa có câu trả lời thỏa đáng.

Tiếp cận từ lý thuyết phê bình cổ mẫu giúp tôi nhận ra rằng Mo Mường không chỉ là chuỗi lời kể hoặc văn bản, mà là một chỉnh thể nguyên hợp, gắn với nghi lễ tang ma, ở đó hành trình nghi lễ đều vận hành theo những mô thức cổ mẫu phổ quát. Khi đặt các cổ mẫu ấy trong bối cảnh xã hội - lịch sử cụ thể của người Mường, ta thấy rõ cách cộng đồng này quan niệm về thế giới, con người và cái chết theo logic riêng của họ.

* Một trong những đóng góp quan trọng của công trình này là chỉ ra vai trò của hệ thống cổ mẫu trong việc kiến tạo thế giới Mo Mường. Anh có thể chia sẻ đôi nét về các cổ mẫu này đã tham gia "xây dựng" vũ trụ quan và nhân sinh quan của người Mường như thế nào?

- Trong Mo Mường, hệ thống cổ mẫu tham gia trực tiếp vào việc kiến tạo vũ trụ quan ba tầng (Mường Trời - Mường Người - Mường Ma), cũng như quan niệm về sự vận động của đời sống con người: sinh - tử - tái sinh.

Các cổ mẫu như cổ mẫu cây thế giới và cây thiêng, cổ mẫu đại hồng thủy, cổ mẫu hành trình đã tạo nên một thế giới quan trong đó con người không bị cắt đứt khỏi tự nhiên, cộng đồng và tổ tiên. Nhân sinh quan người Mường vì thế mang tính hài hòa, tuần hoàn và nhân văn sâu sắc: cái chết không phải là đoạn tuyệt, mà là sự trở về và tiếp nối.

* Qua nghiên cứu, anh nhấn mạnh đến tính nguyên hợp của Mo Mường - nơi nghi lễ, thần thoại, tri thức dân gian, tín ngưỡng và nghệ thuật cùng tồn tại. Theo anh, điều này cho thấy điều gì về trình độ tư duy và thế giới tinh thần của cộng đồng người Mường cổ?

- Tính nguyên hợp của Mo Mường cho thấy người Mường cổ sở hữu một khả năng tổng hợp rất cao, dù không được biểu đạt bằng khái niệm trừu tượng như tư duy khoa học hiện đại.

Trong Mo Mường, nghi lễ, thần thoại, tri thức dân gian, tín ngưỡng và nghệ thuật không tách rời nhau mà chúng hòa quyện trong hoạt động diễn xướng của thầy Mo.

Chuyển từ tư duy "bảo tồn tĩnh"…

* Từ điền dã và khảo sát thực tế, anh chỉ ra rằng Mo Mường đang đứng trước sự giản lược mạnh mẽ về thời lượng, không gian và nội dung diễn xướng. Theo anh, điều đáng lo ngại nhất trong quá trình biến đổi này là gì?

- Điều khiến tôi lo ngại nhất không chỉ là sự rút ngắn thời lượng hoặc thu hẹp không gian diễn xướng, mà là nguy cơ đứt gãy logic nội tại của Mo Mường. Khi các lớp nghi lễ bị cắt bỏ, các cổ mẫu không còn đủ "đất" để vận hành một cách liền mạch, Mo Mường rất dễ bị biến thành một hình thức trình diễn rời rạc, mất đi chiều sâu văn hóa và tính thiêng vốn có.

* Từ thực tế nêu trên, theo anh đâu là những thách thức và cơ hội của việc bảo tồn và phát huy giá trị Mo Mường trong bối cảnh đương thời?

- Thách thức lớn nhất là sự suy giảm đội ngũ thầy Mo am hiểu toàn diện, cùng với sự thay đổi nhanh chóng của đời sống xã hội. Tuy nhiên, cơ hội cũng rất rõ ràng: Mo Mường ngày càng được nhìn nhận như một di sản văn hóa đặc sắc, không chỉ của người Mường, mà của cả nền văn hóa Việt Nam.

Vấn đề then chốt là phải chuyển từ tư duy "bảo tồn tĩnh" sang bảo tồn trong đời sống, nghĩa là để Mo Mường tiếp tục được thực hành, được hiểu đúng và được trân trọng trong cộng đồng.

* Một khía cạnh đáng lưu ý ở đây, đó là việc đưa Mo Mường lên không gian số, các nền tảng như YouTube được anh nhìn nhận vừa là cơ hội, vừa là thách thức. Theo anh, đâu là ranh giới cần được giữ gìn để Mo Mường không bị đánh mất tính thiêng và chiều sâu văn hóa?

- Không gian số là một cơ hội lớn để lan tỏa Mo Mường, nhưng ranh giới cần giữ là không tách Mo Mường khỏi bối cảnh nghi lễ và cộng đồng của nó. Khi Mo Mường chỉ còn là "nội dung để xem", không còn là "nghi lễ để sống cùng", thì tính thiêng và chiều sâu văn hóa sẽ bị bào mòn.

Do đó, số hóa Mo Mường chỉ nên xem là một công đoạn ban đầu trong hành trình bảo tồn và quảng bá Mo Mường. Còn để tìm hiểu sâu về Mo Mường thì nhất định phải thâm nhập vào cộng đồng và tiếp nhận thông qua quá trình diễn xướng của Thầy Mo.

* Nhìn rộng ra, trong bối cảnh Việt Nam đã hoàn tất hồ sơ Mo Mường trình lên UNESCO và đang chờ kết quả, theo anh, những việc cần làm hiện nay là gì?

- Theo tôi, việc được UNESCO ghi danh là quan trọng, nhưng không phải là đích đến cuối cùng. Điều cần làm ngay là: Củng cố vai trò chủ thể di sản của cộng đồng người Mường; Kiến tạo môi trường sống mới cho Mo Mường; Đào tạo, truyền dạy Mo Mường cho cộng đồng, nhất là những người trẻ.

Cùng với đó, cần đưa Mo Mường thành nội dung giáo dục văn hóa ở địa phương một cách phù hợp; gắn bảo tồn Mo Mường với sinh kế và đời sống đương đại.

* Cảm ơn anh về cuộc trò chuyện!