Thích ứng thiên tai "vượt quy luật" - Bài 3: Ngập úng đô thị: Hạ tầng "đuối sức"

Ngập úng đô thị đang nổi lên như một thách thức lớn của quá trình phát triển đô thị Việt Nam.

Sự cộng hưởng của hạ tầng cũ kỹ, quy hoạch thiếu đồng bộ, thời tiết ngày càng diễn biến cực đoan, dị thường và tốc độ bê tông hóa nhanh khiến nhiều đô thị dễ bị tổn thương hơn bao giờ hết. Đây không chỉ là chuyện của riêng Đà Nẵng và các đô thị ven biển mà nhiều đô thị lớn cũng đang phải đối mặt với áp lực từ diễn biến thời tiết ngày càng cực đoan.

Dù không nằm trên đường đi trực tiếp của bão, nhưng sau hoàn lưu của hai cơn bão số 10 và 11 (cuối tháng 9 đầu tháng 10) vừa qua, Hà Nội vẫn hứng chịu những trận mưa lớn kéo dài, kèm theo gió mạnh. Lượng mưa dồn dập từ 2 cơn bão liên tiếp đã khiến hàng trăm điểm trên địa bàn thành phố chìm trong biển nước. Tương tự, TP. Hồ Chí Minh cũng liên tiếp trải qua các đợt ngập do mưa và triều cường. Khu vực gần sông bị nước dâng cao, gây ngập nặng. Những tuyến đường chính, đường hầm hay cả phố trung tâm cũng chịu cảnh ngập sâu khiến phương tiện bị trôi, người dân phải chống chọi với nước dâng.

Việc Bộ Xây dựng đề xuất loạt giải pháp tổng thể mở ra kỳ vọng về một hướng tiếp cận mới, dựa trên khoa học, dữ liệu và quản trị hiện đại để hướng tới mục tiêu đến năm 2035, các thành phố lớn của Việt Nam có thể "sống chung" với mưa lớn và triều cường theo cách an toàn và bền vững hơn.

Theo Bộ Xây dựng, hệ thống thoát nước của phần lớn đô thị Việt Nam hiện nay là mạng lưới thoát nước chung thu gom cả nước mưa và nước thải trong cùng một hệ thống. Phần lớn các tuyến cống được xây dựng từ trước thập niên 1990, đường kính nhỏ, xuống cấp, bồi lắng và không còn phù hợp với điều kiện thời tiết cực đoan hiện nay.

Nguồn lực đầu tư cho thoát nước lại hạn chế. Từ năm 1995 đến 2021, tổng vốn đầu tư cho thoát nước và xử lý nước thải chỉ hơn 3 tỷ USD – một con số nhỏ so với nhu cầu 250.000–300.000 tỷ đồng từ nay đến năm 2030. Ngân sách Nhà nước mới đáp ứng khoảng 20–25% yêu cầu; các dự án hợp tác công – tư (PPP) gần như vắng bóng trong lĩnh vực này.

Ông Tạ Quang Vinh, Cục trưởng Cục Kết cấu hạ tầng xây dựng (Bộ Xây dựng) nhận định, ngập úng đô thị không còn là sự cố cục bộ mà là thách thức tổng hợp của quy hoạch, hạ tầng và quản lý vận hành. Đô thị hóa nhanh, biến đổi khí hậu cực đoan và hạ tầng xuống cấp khiến nhiều hệ thống thoát nước rơi vào trạng thái quá tải.

Theo các kịch bản khí hậu cập nhật, lượng mưa cực đoan tại nhiều khu vực đô thị có xu hướng tăng từ 20–30% so với trung bình nhiều năm, số ngày mưa trên 100 mm tăng gấp đôi so với giai đoạn 1990–2000. Cùng với đó, mực nước biển dâng khoảng 3–4 mm/năm, triều cường và xâm nhập mặn ngày càng phức tạp.

Tại nhiều vùng đồng bằng như TP. Hồ Chí Minh, Cần Thơ, Cà Mau, tình trạng sụt lún nền đất 1,5–2,5 cm/năm càng khiến nguy cơ ngập cao hơn. Sự kết hợp của mưa lớn, triều cường và nước sông dâng khiến nhiều tuyến cống bị "thoát không kịp", thậm chí còn bị dồn nước ngược từ sông vào trong hệ thống.

Không chỉ hạ tầng xuống cấp, quy hoạch thoát nước tại nhiều đô thị còn thiếu tầm nhìn liên vùng, thiếu cập nhật dữ liệu và thiếu gắn kết với quy hoạch sử dụng đất, giao thông, thủy lợi.

Ông Nguyễn Hồng Tiến - nguyên Cục trưởng Cục Hạ tầng kỹ thuật (Bộ Xây dựng) phân tích, thoát nước đô thị phải được nhìn dưới góc độ quy hoạch tổng thể và liên ngành. Nhiều đồ án hiện nay chất lượng chưa cao, dự báo không sát thực tế, phương pháp tính thiết kế chưa chuẩn hóa.

Trong khi hạ tầng cứng được chú trọng thì lại bỏ quên không gian xanh và hồ điều hòa. Chưa kể dữ liệu mưa, ngập còn rời rạc, nhiều thành phố vẫn chưa có bản đồ ngập úng hay cơ sở dữ liệu thống nhất để phục vụ vận hành…, chuyên gia này dẫn chứng.

Tại Hà Nội, quy hoạch tiêu nước đã điều chỉnh sau trận mưa lịch sử năm 2008, đặt mục tiêu công suất trạm bơm lên 504 m3/s. Tuy nhiên, sau 15 năm, mới đạt khoảng 1/3 yêu cầu. Nhiều hạng mục trọng điểm như trạm bơm Yên Nghĩa vẫn chậm tiến độ.

Chủ tịch Hội Thủy lợi Việt Nam Đào Xuân Học khẳng định, thoát trong đô thị và tiêu ra ngoài lưu vực phải được tính toán tổng thể. Mỗi dự án lại làm rời rạc, không theo lưu vực, khiến hiệu quả thấp. Nếu hoàn thiện các trạm bơm và cải tạo đồng bộ hệ thống sông Lừ, Sét, Kim Ngưu, Tô Lịch, Hà Nội sẽ không còn cảnh ngập kéo dài như hiện nay.

Các chuyên gia chỉ ra rằng sự chạy đua mở rộng đô thị đã khiến nhiều khu vực vốn là hồ điều hòa, vùng trũng hay kênh rạch bị san lấp để lấy đất xây dựng. Tại TP. Hồ Chí Minh, quy hoạch thoát nước ban đầu dành cho 20.000 ha, nhưng do thay đổi mục đích sử dụng đất, diện tích còn lại chỉ khoảng 5.000 ha.

Theo ông Học, các đô thị mới phải dành ít nhất 10% diện tích cho hồ sinh thái, vừa để điều hòa khí hậu, vừa để chứa và điều tiết nước mưa.

Trước thực tế này, Bộ Xây dựng đã có báo cáo gửi Thủ tướng, đề xuất xây dựng "Đề án thoát nước và phòng chống ngập úng đô thị thích ứng biến đổi khí hậu giai đoạn 2026–2035, tầm nhìn 2050".

Đề án sẽ tập trung vào nhiều nhóm nhiệm vụ trọng tâm như: rà soát, điều chỉnh quy hoạch thoát nước; gắn quy hoạch thoát nước với quy hoạch tỉnh, đô thị, giao thông, thủy lợi và sử dụng đất; xây dựng cơ sở dữ liệu mưa, ngập theo thời gian thực…

Cùng đó, đầu tư trọng điểm vào việc xây dựng hồ điều hòa, đê bao, cống kiểm soát triều, nâng cấp trạm bơm tại các lưu vực lớn và xây dựng hệ thống thoát nước tách riêng ở đô thị loại I trở lên. Bên cạnh đó là ứng dụng công nghệ số, thiết lập bản đồ ngập, trung tâm điều hành thoát nước thông minh tại Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh, Đà Nẵng... Đồng thời, huy động đa dạng nguồn vốn từ vốn Ngân sách Nhà nước đóng vai trò "vốn mồi" cho đến kết hợp vốn ODA, tín dụng xanh và đặc biệt là thúc đẩy mô hình PPP.

Cùng với việc tăng cường tuyên truyền cộng đồng hạn chế vứt rác, lấn chiếm kênh rạch, giữ không gian thoát lũ tự nhiên…, mục tiêu đến năm 2035 đặt ra là kiểm soát cơ bản tình trạng ngập úng tại các đô thị lớn, nâng tỷ lệ thu gom và xử lý nước thải sinh hoạt lên 30–40%.

Muốn vậy, các chuyên gia đề xuất thay đổi từ tư duy quản lý. Ông Nguyễn Ngọc Điệp, Chủ tịch Hội Cấp thoát nước Việt Nam nhận định, Việt Nam cần một cuộc cải tổ mang tính quốc gia đối với thoát nước và nên rà soát toàn bộ cơ chế đầu tư và quy hoạch liên quan. Mô hình giám sát và cảnh báo ngập bằng cảm biến và trí tuệ nhân tạo được thí điểm tại TP. Hồ Chí Minh và Đà Nẵng nên được xem đây là xu hướng tất yếu trong quản trị đô thị hiện đại.

Dù nhiều địa phương đang nỗ lực đầu tư nâng cấp hạ tầng nhưng giải quyết ngập úng không thể chỉ dựa vào các biện pháp kỹ thuật cục bộ. Cục trưởng Tạ Quang Vinh nhấn mạnh, muốn giải quyết bền vững, phải bắt đầu từ quy hoạch tốt, cập nhật tiêu chuẩn kỹ thuật và đầu tư đồng bộ theo lưu vực. Cần tiếp cận dựa trên dữ liệu và điều hành thông minh chứ không thể chỉ xử lý từng điểm ngập như hiện nay.

Bài 4: Quản trị lưu vực sông cần mô hình mới