Thêm sức mạnh giảm tác hại thuốc lá

Tình hình sử dụng thuốc lá đang ở mức báo động và gây ra các tác động tiêu cực cho xã hội và nền kinh tế. Hiện, các nhà hoạch định chính sách, chuyên gia y tế, kinh tế và đại diện các tổ chức quốc tế đang tích cực thảo luận, đánh giá tác động của chính sách thuế tiêu thụ đặc biệt đối với mặt hàng này. Từ đó, giảm tỷ lệ sử dụng thuốc lá và vẫn tạo nên nguồn tài chính hỗ trợ các mục tiêu phát triển bền vững (SDG) tại Việt Nam.

Việt Nam hiện là một trong những quốc gia có tỷ lệ sử dụng thuốc lá cao nhất trên thế giới. Theo thống kê từ Bộ Y tế, Việt Nam xếp hạng thứ 15 về mức độ tiêu thụ thuốc lá với khoảng 15,3 triệu người hút thuốc trực tiếp. Đồng thời, hàng triệu người khác cũng phải chịu ảnh hưởng từ khói thuốc thụ động; trong đó, trẻ em và phụ nữ - những nhóm đối tượng dễ bị tổn thương nhất.

Tác động của việc sử dụng thuốc lá không chỉ dừng lại ở sức khỏe cộng đồng mà còn gây ra gánh nặng lớn cho hệ thống y tế quốc gia. Mỗi năm, có khoảng 40.000 người tử vong do các bệnh liên quan đến thuốc lá. Nếu không có các biện pháp kiểm soát hiệu quả, con số này dự kiến sẽ tăng lên 70.000 người vào năm 2030. Do đó, vấn đề giảm thiểu tỷ lệ sử dụng thuốc lá tại Việt Nam trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết.

Trong bối cảnh Việt Nam đang phải đối diện với các thách thức về sức khỏe do thuốc lá, thuế tiêu thụ đặc biệt đối với thuốc lá đã được xác định là một công cụ quan trọng nhằm kiểm soát tỷ lệ sử dụng các mặt hàng này.

Thuế tiêu thụ đặc biệt không chỉ đóng vai trò trong việc kiềm chế tỷ lệ tiêu dùng mà còn tạo ra một nguồn thu quan trọng cho ngân sách nhà nước. Tuy nhiên, để đảm bảo hiệu quả của chính sách này, cần có sự đánh giá và phân tích toàn diện về tác động vi mô của thuế đối với người tiêu dùng và các nhóm dân cư khác nhau.

Ông Đào Thế Sơn, Chuyên gia Tổ chức Y tế cộng đồng toàn cầu (Vital Strategies) cho biết: Một chính sách thuế thuốc lá hợp lý có thể ngăn chặn tác hại của thuốc lá đối với sự phát triển kinh tế và xã hội của Việt Nam. WHO khuyến nghị Việt Nam áp dụng một hệ thống thuế tiêu thụ đặc biệt hỗn hợp với thuốc lá, bằng cách bổ sung thuế tuyệt đối trên mức thuế theo tỷ lệ hiện có, nhằm đạt các mục tiêu giảm tiêu thụ thuốc lá quốc gia và tạo thêm nguồn thu ngân sách chính phủ. Để đạt được điều này, thuế tuyệt đối nên được áp ở mức cao tối ưu nhất có thể, nhưng không dưới 5.000 đồng/bao vào năm 2026 và 15.000 đồng/bao vào năm 2030.

WHO còn khuyến cáo rằng, thuế tuyệt đối nên được tăng một cách thường xuyên, với mức tăng tương đương với mức lạm phát và mức tăng thu nhập, để góp phần ngăn chặn sự bắt đầu hút thuốc lá của thanh thiếu niên và người nghèo. Hơn nữa, cũng cần cân nhắc mức thuế tuyệt đối cao hơn nữa để có thể đạt được các mục tiêu của Chương trình Sức khỏe Việt Nam và mục tiêu SDG vào năm 2030.

Bằng chứng toàn cầu cho thấy, tăng thuế thuốc lá không có tác động tiêu cực đến việc làm cũng như với nền kinh tế rộng hơn. Ngược lại, việc tăng thuế thuốc lá cũng khiến người tiêu dùng chi tiêu cho các hàng hóa và dịch vụ khác thay vì thuốc lá.

"Trong khát vọng trở thành quốc gia có thu nhập cao vào năm 2045, việc thực hiện hệ thống thuế tiêu thụ đặc biệt hỗn hợp ở mức cao là một chiến lược sẽ góp phần giúp Việt Nam đạt được tầm nhìn về phát triển kinh tế - xã hội một cách bền vững", ông Sơn nhấn mạnh.

Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương (CIEM) đã triển khai công cụ mô phỏng vi mô (VNMOD) để đánh giá tác động của thuế tiêu thụ đặc biệt lên các nhóm đối tượng cụ thể trong xã hội. Công cụ này giúp có thể đưa ra các đề xuất chính sách không chỉ dựa trên tác động tài chính mà còn hướng đến việc sử dụng nguồn thu từ thuế thuốc lá để tài trợ cho các chương trình phục vụ các mục tiêu phát triển bền vững của Việt Nam.

Ông Nguyễn Anh Dương, Trưởng ban, Ban Nghiên cứu tổng hợp Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương cho hay, kết quả nhiều nghiên cứu cho thấy, thuế tiêu thụ đặc biệt đối với thuốc lá có thể giúp các quốc gia đạt được 17 mục tiêu phát triển bền vững như cam kết của Việt Nam tại Chương trình nghị sự 2030 vì sự phát triển bền vững của Liên hợp quốc.

Qua nghiên cứu thực tiễn và bài học từ kinh nghiệm quốc tế như Hàn Quốc và Philippines, tăng thuế tiêu thụ đặc biệt là một chiến lược then chốt và hiệu quả để giảm tiêu thụ thuốc lá, đặc biệt là đối với những người có thu nhập thấp và trẻ em. Thu ngân sách từ thuế tiêu thụ đặc biệt còn có thể giúp Chính phủ cải thiện nguồn thu ngân sách; gia tăng đầu tư vào các lĩnh vực khác, đặc biệt là đầu tư vào các chương trình y tế.

Qua đánh giá, thuế thuốc lá ở Việt Nam còn tương đối thấp so với các nước ASEAN và trung bình thế giới. Thuế tiêu thụ đặc biệt ở Việt Nam hiện nay là 75% áp dụng đối với giá xuất xưởng. Giá bán thuốc lá của Việt Nam cũng rất thấp so với các nước khác trong khu vực. Ba kịch bản được thiết kế nếu tăng thuế tiêu thụ đặc biệt đối với mặt hàng thuốc lá như tăng lên mức 80% hoặc tăng dần theo lộ trình, hay áp dụng cơ chế thuế tuyệt đối hoặc hỗn hợp... đều đã được tính đến.

Với việc nghiên cứu sâu tác động vĩ mô của thuế thuốc lá, CIEM khuyến nghị: Việc tăng thuế có thể giúp thúc đẩy GDP, năng suất lao động, tạo thêm việc làm và sinh kế của người lao động cũng như thúc đẩy kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội của một số địa phương trồng thuốc lá. Nhưng để đạt được sự đồng thuận, đòi hỏi sự nhất trí của cả cộng đồng.