Tác giả "Ông Tây An Nam" - chiến sĩ tình báo thầm lặng

(TT&VH) - LTS: Như kỳ 1 của bài viết trên TT&VH số vừa qua, tác giả của vở kịch Ông Tây An Nam ra đời 80 năm trước, là Nam Xương - Nguyễn  Cát Ngạc. Từ một trí thức nặng lòng yêu nước, ông đã đến với cách mạng, bị Phát xít Nhật tuyên án tử hình..., rồi trở thành chiến sĩ tình báo vào Nam hoạt động, và mất năm 1958. Xung quanh quãng đời hoạt động và cái chết của ông vẫn còn nhiều bí ẩn.

Gia đình Nam Xương - Nguyễn Cát Ngạc trên Chiến khu Việt Bắc

1. Về cái chết của Nam Xương - Nguyễn Cát Ngạc, theo nguồn tin chính thức thì ông bị ốm rồi qua đời, nhưng rất có thể ông bị kẻ thù đầu độc. Gần đây gia đình ông mới tìm thấy bức thư của ông gửi cho con trai Nguyễn Mạnh Đàm như sau:

“Đàm con! Tiếc là lúc vĩnh biệt Ba không gặp con. Ba hy vọng lá thư này con đọc được. Ba không thể tiếp tục cùng con chung việc lớn. Vậy con ở lại cố làm nốt những việc Ba thường nhắn nhủ. Kín đáo và thận trọng, càng lên cao càng tốt. Trí lớn nuôi 20 năm nhưng chỉ cần làm trong một buổi. Đừng hoang toàng mà hỏng việc, đừng bất nhân mà hỏng nghĩa, đừng thất ý thượng cấp mà hỏng cơ đồ. Chúc con khoẻ, nghe lời Ba nuôi dạy các cháu nên người hữu dụng của đất nước. 23 giờ đêm ngày 15/2/1958, Ba - Nguyễn Cát Ngạc”.

Điểm đáng chú ý là nội dung lá thư này cho thấy ông đã linh cảm thấy trước sự ra đi của mình, và về thời gian, ngày 15/2/1958 chính là hôm trước ngày ông qua đời. Phải chăng lời đồn rằng ông bị kẻ thù đầu độc là có cơ sở?

Theo lời kể của chị Phương Hạnh - con gái ông, qua một bức thư chị gửi cho tôi, thì dì của chị (em gái mẹ, đã mất năm 2000) là bà Võ Thiện Tín ngụ tại 28/17 Nguyễn Huỳnh Đức - quận Phú Nhuận, kể rằng hôm 15/2 năm đó, cha chị còn qua nhà chơi, còn mang cho mấy cháu bịch trái cây. Hôm sau 16/2, người ta gọi bà Võ Thiện Tín đến bệnh viện Chợ Rẫy nhận xác của anh rể. Khi nhận, bà Võ Thiện Tín thấy xác sưng to, có máu chảy ra từ mũi, miệng... Giấy chứng tử ghi “Nam Xương mất do cao huyết áp”. Cả nhà đều không tin, vì đó là những dấu hiệu bị đầu độc. Sau ngày đất nước thống nhất, tổ chức cũng thông báo cho bà Võ Thiện Nhân và các con về ngày mất của ông, cũng là ngày 16/2/1958 

2. Vừa làm việc, vừa sáng tác, Nguyễn Cát Ngạc âm thầm hoạt động cách mạng, điều này trong gia đình thì chỉ có duy nhất vợ ông được biết.

Về người vợ của Nguyễn Cát Ngạc, có thể dựng nên một mẫu hình về người phụ nữ Việt Nam đã chấp nhận và sẵn sàng chịu đựng mọi thiệt thòi giúp chồng lo việc nước. Tên bà là Võ Thiện Ngôn, sinh ra và lớn lên ở Huế, bà là đồng chí hoạt động cách mạng cùng với bà Quang Thái - nữ chiến sĩ cách mạng nổi tiếng đã hy sinh trước năm 1945. Sau khi bị lộ, bà Quang Thái bị bắt, thực dân Pháp truy lùng, bà Võ Thiện Ngôn chuyển ra Hà Nội học nghề hộ sinh viên. Ở Hà Nội, bà gặp Nguyễn Cát Ngạc, ông bà thành hôn, sau đó bà chuyển về sinh sống tại Nam Định và trở thành một bà đỡ nổi tiếng ở đất Thành Nam. Bà mất năm 1994, khi đang ở phố Hàng Đậu (Hà Nội). Công việc chuyên môn hay phải đi xa và việc tham gia cách mạng của Nguyễn Cát Ngạc được vợ sẻ chia, đồng cảm nên dù ít khi ông có mặt ở nhà cùng vợ con, nhưng bà vẫn một lòng tần tảo làm việc và nuôi con.

3. Với quá khứ, người con trai Nguyễn Đình Thành của Nam Xương - Nguyễn Cát Ngạc không bao giờ quên những lần thay mặt mẹ từ Nam Định đến nơi cha bị giam giữ ở Hà Nội để tiếp tế. Trong cái tay nải mà mẹ chuẩn bị để anh mang đưa cha, ngoài quần áo và quà bánh, anh còn đem theo mấy cuốn sách tiếng Anh để cha dạy anh em trong tù. Mẹ bảo cha anh dặn như vậy.

Bức thư Nam Xương gửi con trai Nguyễn Mạnh Đàm đêm 15/2/1958

Khi đó, cuộc sống của mẹ con bà Võ Thiện Ngôn ở miền Bắc hết sức vất vả, cái tiếng là vợ con của “kẻ vào Nam theo Mỹ” đeo đẳng cuộc sống của họ, thậm chí cả việc phấn đấu để được kết nạp vào Đoàn, việc vào học đại học của các anh chị cũng là việc rất khó khăn. Về phần tổ chức, dù rất quan tâm song cũng chỉ ở mức độ đủ để không gây nghi ngờ. Đôi khi dưới hình thức trợ giúp của anh em cùng đơn vị, đại diện cơ quan tình báo đã bí mật giúp đỡ một số tiền nhỏ giúp mẹ con bà Võ Thiện Ngôn sinh sống phần nào.

Theo lời kể của gia đình thì mười mấy năm, từ cuối những năm 50 của thế kỷ trước đến năm 1976, hàng năm cứ dịp Tết đến, Đại tướng Võ Nguyên Giáp lại gửi quà và thiếp chúc mừng năm mới đến bà Võ Thiện Ngôn và các con. Rất tiếc là sau vài lần chuyển nhà, gia đình không còn giữ được những tấm thiếp này (xin nói thêm, theo lời kể của gia đình thì trước đây, trong các kỷ vật không còn giữ được của Nguyễn Cát Ngạc, còn có chiếc áo ghi số tù tử hình của phát xít Nhật, nay đã thất lạc, không tìm lại được).

Phải chờ đến khi nước nhà thống nhất, tổ chức mới có thể gửi Giấy báo tử của Nguyễn Cát Ngạc về gia đình, Giấy báo tử ghi rõ mức lương của ông là 105 đồng, tương đương với cấp bậc thiếu tá của quân đội ta lúc bấy giờ.

Trong bản xác nhận của đơn vị, đồng chí Nguyễn Mạnh Khoát - Trung tá thuộc Cục nghiên cứu thuộc Bộ Tổng tham mưu (nay là Đại tá Nguyễn Mạnh Khoát, đã nghỉ hưu tại TP.HCM) đã viết về Nguyễn Cát Ngạc là: “Cơ sở nội thành từ 1954 đến 1958, hòa bình lập lại do yêu cầu công tác chúng tôi phái ông vào Nam tiếp tục công tác đến 1958 thì mất” và ông “là người tích cực công tác và hoàn thành tốt nhiệm vụ”.

Năm 1976, Nam Xương - Nguyễn Cát Ngạc được Nhà nước truy tặng danh hiệu liệt sĩ. Bằng Tổ quốc ghi công của ông mang số 546 do Thủ tướng Phạm Văn Đồng ký ngày 7/12/1976, và cũng năm này, dưới sự chỉ đạo trực tiếp của đồng chí Mười Hương, thi hài ông được quy tập về Nghĩa trang Liệt sĩ TP.HCM. Một năm sau ngày miền Nam hoàn toàn giải phóng, Lễ truy điệu Nguyễn Cát Ngạc được Bộ Tổng tham mưu Quân đội Nhân dân Việt Nam tổ chức tại Hà Nội, ngoài đại diện đơn vị và gia quyến, còn có mặt các văn nghệ sĩ cùng thời với ông như Văn Cao, Nguyễn Xuân Sanh…

4. Đại tá Nguyễn Mạnh Khoát cũng chính là đại diện của cơ quan tình báo vẫn thường bí mật đến nhà đưa trợ cấp giúp mẹ con bà Võ Thiện Ngôn trong những năm tháng Nguyễn Cát Ngạc chưa được công khai tiết lộ là cán bộ tình báo. Việc gia đình Nam Xương tìm gặp được Đại tá Nguyễn Mạnh Khoát cũng ít nhiều là sự tình cờ. Chẳng là lần ấy, do được đọc giấy xác nhận của ông vẫn lưu lại trong cặp hồ sơ của gia đình, tôi băn khoăn muốn tìm hiểu Đại tá hiện giờ ra sao. Cũng may mắn là ngày ấy tôi còn công tác trong quân đội nên có điều kiện lần theo các quan hệ để tìm ra ông. Ngay sau khi biết chắc chắn Đại tá Nguyễn Mạnh Khoát đã về hưu và sinh sống tại TP.HCM, tôi liền liên lạc ngay với chị Nguyễn Thiện Phương Hạnh, và cuộc gặp gỡ giữa chị với người cán bộ tình báo từng thân thiết với mẹ con bà Võ Thiện Ngôn đã diễn ra hồi đầu năm 2000.

Gặp lại Nguyễn Thiện Phương Hạnh, vị Đại tá già đã ôm lấy chị rồi khóc. Ông khóc vì lâu ngày mới được gặp lại người mà ngày xưa khi ông đến nhà còn bé xíu. Khóc vì nhớ Nam Xương. Khóc vì nhớ tới ngày bí mật về Nam Định được chứng kiến cảnh mẹ con bà Võ Thiện Ngôn sống vất vả như thế nào. Và khóc vì sau năm 1975 ông lại tiếp tục công tác trên chiến trường nước bạn nên không có điều kiện giúp đỡ và giải tỏa một vài vấn đề mà bà Võ Thiện Ngôn và các con từng gặp phải. Theo lời kể của Đại tá Nguyễn Mạnh Khoát thì sau khi vào Nam, Nam Xương - Nguyễn Cát Ngạc hoạt động đơn tuyến. Mỗi cán bộ tình báo chỉ liên hệ với một hai người. Nên dù cùng hoạt động trong một “lưới tình báo” mà mọi người hầu như không biết nhau.

Trong câu chuyện với chị Nguyễn Thiện Phương Hạnh, ông còn nói rằng, ngày ấy trong đội ngũ tình báo có được một người như Nguyễn Cát Ngạc là khó lắm. Bởi ông là người được đào tạo cơ bản, có học vấn, có uy tín xã hội... đặc biệt là ông luôn mang trong mình một tình yêu nồng nàn với Tổ quốc. Nếu không có tình yêu ấy, Nguyễn Cát Ngạc sẽ khó dứt khỏi cuộc sống đầy đủ của một chuyên gia giao thông có uy tín để dấn thân vào với cách mạng, sẵn sàng chấp nhận cuộc sống xa gia đình, nhận những nhiệm vụ khó khăn mà tổ chức giao cho.

Những nhiệm vụ mà ông hoàn toàn biết nếu bị lộ thì phải hy sinh là điều khó tránh khỏi. Đại tá Nguyễn Mạnh Khoát kể lại, đã có lần Nguyễn Cát Ngạc dặn ông: “Nếu tôi hy sinh thì con trai Nguyễn Mạnh Đàm là cơ sở để tổ chức “móc nối” tiếp tục hoạt động”. Điều này cho thấy, Nguyễn Cát Ngạc có ý thức rất nghiêm túc về nhiệm vụ và các nguy hiểm mà ông có thể gặp phải trên bước đường hoạt động của người tình báo.

Kỳ 3: Trong ký ức của huyền thoại guitar Hải Thoại

Nhà phê bình Nguyễn Hòa