Từ nhà viết kịch tới án tử hình của Phát xít Nhật

(TT&VH) - (LTS) Cách đây 80 năm, với hai vở kịch nói Ông Tây An Nam (1931) và Chàng Ngốc (1930), Nam Xương - Nguyễn Cát Ngạc đã cùng các tác giả như Vi Huyền Đắc, Vũ Đình Long, Nguyễn Hữu Kim... trở thành những nghệ sĩ đầu tiên đặt nền móng cho sự ra đời của nghệ thuật kịch nói Việt Nam. Và không chỉ có thế, bằng hành động của mình, ông còn viết nên những trang bi hùng về cuộc đời một người thanh niên yêu nước, một chiến sĩ tình báo đã xả thân vì độc lập, tự do của Tổ quốc.

TT&VH xin giới thiệu loạt bài của nhà phê bình Nguyễn Hòa người đã có nhiều năm nghiên cứu về cuộc đời và sự nghiệp của Nam Xương - Nguyễn Cát Ngạc.

Nhà viết kịch Nam Xương - Nguyễn Cát Ngạc (1905 - 1958)

Là một trong những tác giả Việt Nam sáng tác kịch bản sân khấu theo “lối mới”, Nam Xương viết kịch bản trong tâm thế của sự cách tân, ông không chỉ tiếp thu mà còn cố gắng sáng tạo trên cơ sở các tri thức sân khấu mới từ phương Tây. Đối với ông, vấn đề không chỉ là phác dựng một kiểu loại hiện tượng xã hội - con người mới xảy ra, mà còn là cảnh báo hậu quả nhãn tiền của kiểu loại hiện tượng xã hội - con người đó đối với văn hóa dân tộc.

Trong không nhiều tư liệu đã biết về ông, GS-TS Trần Hữu Tá có những dòng giới thiệu như sau: “Nam Xương viết hai vở hài kịch thuộc loại có quan điểm tiến bộ hơn cả trong buổi đầu của của ngành kịch nói Việt Nam. Vở Chàng Ngốc (1930) có ý nghĩa chống luân lý phong kiến lỗi thời và góp phần đấu tranh cho quyền của người phụ nữ được tự do chọn bạn trăm năm. Vở Ông Tây An Nam (1931) được người đọc và người xem hoan nghênh…, đã châm biếm sâu cay tính chất lố bịch, lai căng, nô lệ đáng ghét, đáng giận của những trí thức mất gốc. Vở kịch thể hiện tinh thần dân tộc đúng đắn của tác giả đồng thời chứng tỏ ông là người viết hài kịch khá chắc tay...” (Mục từ Nam Xương - Từ điển Văn học (bộ mới), NXB Thế giới, H.2004, tr.1033-1034).

Ngoài một số nhận xét và giới thiệu vắn tắt, chúng ta chưa được biết nhiều về Nam Xương, chưa nói rằng, tên tuổi ông hầu như vắng bóng trong các giai đoạn lịch sử sau này và công chúng được biết về ông trong tư cách một tác giả kịch bản mà hầu như chưa biết rằng, cuộc đời Nam Xương không chỉ có vậy...

Về phần mình, từ các tư liệu do gia đình cung cấp và các văn bản tôi đã khảo sát, bước đầu xin phác thảo đôi nét về Nam Xương - Nguyễn Cát Ngạc trên cả hai phương diện cuộc đời cách mạng và sự nghiệp sáng tác của ông còn để lại.

2. Tên ông là Nguyễn Cát Ngạc, khi bắt đầu sáng tác ông lấy bút danh Nam Xương, về sau còn lấy các bút danh khác như Nguyễn Trúc Thanh, Bạch Liên. Sinh năm 1905, Nguyễn Cát Ngạc lớn lên và học xong tiểu học tại quê hương ông ở xã Phù Khê, huyện Từ Sơn, Bắc Ninh.

Về lý lịch và trước tác của ông, GS-TS Trần Hữu Tá viết: “Nam Xương tham gia cách mạng từ tháng Tám năm 1945, được kết nạp vào Đảng Cộng sản Đông Dương 1948, làm công tác bí mật ở các thành phố Nam Định và Hà Nội. 1954, ông được phái vào Sài Gòn công tác và hy sinh năm 1958, được truy tặng liệt sĩ. Thời gian hoạt động trong vùng Hà Nội tạm bị chiếm (1948 - 1954), ông viết một tập truyện ngắn có giá trị phê phán tích cực (Bụi phồn hoa), hai cuốn tiểu thuyết lịch sử đậm đà tinh thần dân tộc(Bách Việt, Hùng Vương) và một vở kịch (Tây Thi). Dưới danh nghĩa một nhà xuất bản tưởng tượng “Quê hương”, ông đã in được hai cuốn Bụi phồn hoa và Bách Việt” (Sđd).

Tìm hiểu kỹ lưỡng hơn, tôi được biết, trong gia tộc, ông là anh em ruột với ông thân sinh nhà sử học Nguyễn Lương Bích, và là chú họ đồng chí Nguyễn Văn Cừ - một trong những Tổng bí thư đầu tiên của Đảng ta. Ra Hà Nội học tiếp trung học, Nguyễn Cát Ngạc là học sinh Trường Bưởi. Năm 1926, tại lễ tang Phan Chu Trinh, Nguyễn Cát Ngạc tham gia rất tích cực, vì vậy ông đã bị thực dân Pháp bắt giam một thời gian. Ra tù, ông tiếp tục đi học và học xong Cao đẳng với bằng Tham tá công chính.

Trong thời gian này, Nguyễn Cát Ngạc bắt đầu sáng tác, các kịch bản Ông Tây An Nam, Chàng Ngốc được viết vào lúc ông 25 - 26 tuổi và hai vở kịch này góp phần làm nên “cột mốc” cho sự ra đời của nền kịch nói Việt Nam theo “lối mới”.

Vừa làm nghề công chính, vừa sáng tác, vừa tham gia hoạt động cách mạng, Nam Xương - Nguyễn Cát Ngạc là một trong những thành viên đầu tiên của nhóm Nam Đồng Thư xã, cùng với Trần Huy Liệu, Nguyễn Thái Học…

Sau khi Quốc dân đảng thất bại trong khởi nghĩa Yên Bái và những năm sau đó, nhận thấy con đường của Quốc dân đảng là không có tương lai, Nguyễn Cát Ngạc đứng vào nhóm các thành viên Quốc dân đảng đến với Việt Minh để cùng mưu cầu cứu nước. Từ chức trong ngành công chính, ông tìm đến với Việt Minh, tiếp tục đem nhiệt huyết của tuổi trẻ hiến dâng cho tổ quốc.

Bìa kịch bản Ông Tây An Nam in năm 1931, bản lưu tại Thư viện Quốc gia Hà Nội

3. Vì những hoạt động đó, khi phát xít Nhật vào Đông Dương, chúng đã bắt giam và tuyên án tử hình ông. Nhưng ngay khi đó, Cách mạng Tháng Tám thành công, ông được cách mạng cứu thoát và về hoạt động tại Nam Định. Cuối năm 1946, kháng chiến toàn quốc bùng nổ, ông lên chiến khu. Năm 1948 ông được kết nạp vào Đảng cộng sản Việt Nam, cũng năm này, dưới danh nghĩa “trí thức dinh tê”, Nguyễn Cát Ngạc trở về Hà Nội, thực chất ông là thành viên của cơ quan tình báo được phái về thành hoạt động ở nội thành.

Hoạt động công khai, Nguyễn Cát Ngạc tiếp tục làm nghề công chính, đã có thời gian ông giữ chức Trưởng ty Công chính tỉnh Hưng Yên. Thời gian này ông cũng tiếp tục viết văn, đã cho xuất bản nhiều truyện ngắn, tiểu thuyết và và truyện dã sử.

Đầu năm 1954, Nguyễn Cát Ngạc bị lộ, thực dân Pháp bắt và giam ông tại nhà giam Thanh Liệt, sau đó là nhà giam Hỏa Lò. Khi Hiệp định đình chiến ký kết vào năm 1954, ông đã được quân đội đón về Hà Nam. Vài tháng sau, dưới danh nghĩa “trí thức di cư”, ông vào miền Nam tiếp tục hoạt động và mất năm 1958.

Kỳ 2: Tác giả Ông Tây An Nam - chiến sĩ tình báo thầm lặng

Nhà phê bình Nguyễn Hòa