Nhìn lại "ngôi nhà xưa" của Hội Văn hóa Cứu quốc

Ra mắt ít ngày trước, bút ký lịch sử Ngôi nhà xưa yêu dấu của tác giả Dương Việt Tiến đã hé lộ nhiều thông tin quý giá về một "địa chỉ đỏ" từng là cơ sở hoạt động của Hội Văn hóa Cứu quốc trước Cách mạng tháng Tám.

Đó là ngôi nhà của ông Dương Quang Trị và bà Lưu Thị Hương (cha mẹ của tác giả Dương Việt Tiến) ở làng Vĩnh Tuy, Thanh Trì xưa. Năm 2011, UBND thành phố Hà Nội đã gắn biển "Địa điểm lưu niệm sự kiện cách mạng kháng chiến" tại địa chỉ này, ở số 8, ngõ 120 phố Vĩnh Tuy (nay là số 96 phố Nguyễn Văn Viên, phường Vĩnh Tuy, Hà Nội).

Từ phố Phó Đức Chính về làng Vĩnh Tuy

Theo lời kể, khi gần tới dấu mốc kỷ niệm 80 năm Cách mạng tháng Tám và Quốc khánh 2/9, ông Dương Việt Tiến rất nhớ cha mẹ mình. Họ đều là lão thành cách mạng, có thành tích xuất sắc trong kháng chiến chống thực dân Pháp, được Nhà nước tặng bằng khen. Điều đó thôi thúc ông viết Ngôi nhà xưa yêu dấu như một lược sử về căn nhà 5 gian lợp ngói ở làng Vĩnh Tuy của gia đình cách đây 80 năm.

Khi ấy, ngôi nhà nằm sát các đồn bót của giặc Pháp. Thế nhưng bố mẹ ông  vẫn bất chấp hiểm nguy, nuôi giấu các chiến sĩ văn hóa, chở che những cán bộ cộng sản vượt ngục… của Hội Văn hóa Cứu quốc - tổ chức thuộc Mặt trận Việt Minh, giữ vai trò quan trọng trong tiến trình dẫn đến thắng lợi của cuộc Tổng khởi nghĩa tháng Tám tại Hà Nội.

Các tư liệu cho biết: Ban đầu, Hội Văn hóa Cứu quốc hoạt động tại một cơ sở ở phố Phó Đức Chính. Khi cơ sở này bị lộ, nhà ngoại giao Lưu Văn Lợi - bác của ông Tiến - là người kết nối và gây dựng cơ sở hoạt động mới của nhóm tại ngôi nhà ở Vĩnh Tuy.

"Bác Lợi tôi sau khi tham gia Hội Văn hóa Cứu quốc đã chuyển lên Hà Nội làm việc và sống cùng bố mẹ tôi ở Vĩnh Tuy. Thời gian này, bố tôi công tác tại Đài Vô tuyến điện Bạch Mai, làm việc theo ca nên có điều kiện tham gia Hội, được các bác giao nhiệm vụ liên lạc, thường xuyên hoạt động cùng các nhà văn như Nguyễn Huy Tưởng, Nguyễn Đình Thi…" - ông Tiến kể - "Khi cơ sở ở Phó Đức Chính bị lộ, bác Lợi liên hệ với bác Lê Quang Đạo và các đồng chí trong Hội để gây dựng cơ sở mới tại nhà tôi".

Trong thời gian hoạt động ở Vĩnh Tuy, Hội Văn hóa Cứu quốc đã tổ chức nhiều buổi nói chuyện chuyên đề ở Hà Nội và các vùng lân cận, thu hút được sự chú ý của các nhà văn hóa, trí thức và các tầng lớp nhân dân. Để mở rộng ảnh hưởng, ngày 11/6/1943, Hội cho ra đời tờ Tiên phong (ban đầu mang tên Tiền tuyến) làm cơ quan ngôn luận, xuất bản 2 kỳ mỗi tháng. Trong giai đoạn hoạt động, báo đã ra 21 kỳ với 24 số; số cuối cùng (số 24) phát hành ngày 1/12/1946, trước khi phải tạm ngừng do Toàn quốc Kháng chiến bùng nổ.

Bên cạnh xuất bản báo, Hội còn cho in sách của nhiều tác giả như Xuân Diệu, Nguyễn Đình Thi, Hải Triều…; vận động sự ủng hộ quốc tế đối với sự nghiệp cách mạng Việt Nam; tổ chức Tuần lễ Văn hóa tại Hà Nội; tổ chức các hội tuyên truyền cho Tổng tuyển cử bầu Quốc hội khóa I. Đặc biệt, Hội cử 6 hội viên ra ứng cử và trúng cử đại biểu Quốc hội khóa I, bao gồm Nguyễn Đình Thi, Nguyễn Huy Tưởng, Ngô Xuân Diệu, Trần Huyền Trân, Nguyễn Đỗ Cung và Vũ Ngọc Phan.

Với nhiều hoạt động sôi nổi, cơ sở của Hội Văn hóa Cứu quốc tại làng Vĩnh Tuy trở thành điểm hẹn bí mật của nhiều văn nghệ sĩ, trí thức yêu nước. Theo tác giả Dương Việt Tiến, khi ấy chưa có đường Bạch Mai và đường Minh Khai như bây giờ. Từ nội thành, các hội viên phải bí mật đi tới đây theo 2 ngả: Từ Lò Đúc qua ô Đông Mác ven sông Kim Ngưu đi xuống, hoặc từ Ô Cầu Dền theo phố chùa Hưng Ký (nay là phố Minh Khai), ngang qua nghĩa trang Hợp Thiện (nay là Nhà máy dệt 8-3).

"Đến nhà tôi làm việc thường có bác Trần Quốc Hương (bác Mười Hương), sau này là Phó Bí thư Thường trực Thành ủy Hà Nội, nguyên là Bí thư Trung ương Đảng; nguyên Trưởng Ban Nội chính Trung ương. Ngoài ra, có các bác Nguyễn Huy Tưởng, Nguyễn Đình Thi, Tô Hoài..." - ông Tiến cho biết - "Bác Khuất Duy Tiến, sau này Phó Bí thư Thành ủy Hà Nội, cũng thường xuyên mang tài liệu như báo Cứu quốc, tín phiếu ủng hộ kháng chiến, súng đạn ... đến cho Hội".

 Cũng theo ông Tiến, trong ngôi nhà 5 gian lợp ngói của gia đình ông, các thành viên của Hội Văn hóa Cứu quốc đã nghiên cứu Đề cương Văn hóa, chương trình hành động của Mặt trận Việt Minh, biên soạn báo Tiên phong và tổ chức nhiều hoạt động cách mạng quan trọng.

Chỗ dựa tin cậy và ấm áp

Đến năm 1944, phong trào Việt Minh ngày càng lớn mạnh, cơ sở Văn hóa Cứu quốc cũng phát triển rộng khắp. Tác giả kể: "Lúc này, về Vĩnh Tuy làm việc, hội họp, có thêm các bác Nguyên Hồng, Nam Cao, Học Phi, Phạm Văn Khoa... Nhiều bác ở lại nhà tôi dài ngày, bố mẹ tôi lo ăn, lo nơi ngủ và đảm bảo an toàn cho các bác".

Sau này, trong cuốn hồi ký Gió bụi đường hoa, nhà ngoại giao Lưu Văn Lợi đã viết về sự tận tụy của bố mẹ ông Tiến: "Bấy giờ đang là lúc công chức ăn gạo bông, dân thì đói. Ngoài đường người chết đói ngổn ngang. Chúng tôi đã là ngần ấy cái miệng ăn. Thỉnh thoảng anh Mười Hương lại đưa khách bí mật đến... Chạy được đủ cái ăn cho ngần ấy con người vào thời đó phải là bà tướng "hậu cần" kiệt xuất...". "Bà tướng" ở đây chính là bà Lưu Thị Hương.

Đến thời điểm chuẩn bị cho Tổng khởi nghĩa tại Hà Nội, hoạt động của các thành viên Văn hóa Cứu quốc trở nên dồn dập, kéo dài suốt ngày đêm. Dù nhiều công việc được triển khai ở nội thành, ngôi nhà tại làng Vĩnh Tuy vẫn luôn sôi sục khí thế cách mạng, bởi đây đồng thời là địa điểm bí mật đặt tòa soạn và biên tập báo Tiên phong. Báo được in bằng phương pháp li-tô, với sự tham gia viết bài, biên tập của nhiều nhà văn tên tuổi như Đặng Thai Mai, Nguyễn Huy Tưởng, Nguyễn Đình Thi.

Số Tiên phong đầu tiên - đồng thời là số báo ra mắt của Hội Văn hóa Cứu quốc - được biên soạn và in ngay tại đây, in kèm toàn văn Đề cương về Văn hóa 1943 của Đảng. Ngay sau đó, một số báo đặc biệt cũng kịp hoàn thành để gửi tới Đại hội Quốc dân Tân Trào (họp tại Tuyên Quang), nơi Văn hóa Cứu quốc có 2 đại biểu tham dự là Hoàng Đạo Thúy và Nguyễn Đình Thi. Tại đại hội, Nguyễn Đình Thi được giới thiệu tham gia Ủy ban Giải phóng dân tộc.

Ngoài ra, trong những ngày tích cực chuẩn bị cho Hà Nội Tổng khởi nghĩa, các thành viên Văn hóa Cứu quốc còn chạy đôn đáo lo vải đỏ, vàng, may quốc kỳ, khẩu hiệu, băng rôn; hàng nghìn cờ đỏ sao vàng nhỏ... cùng hệ thống micro, tăng âm, loa truyền thanh đặt trong buổi mít tinh trước quảng trường Nhà hát thành phố ngày 19/8.

Đáng chú ý, theo tác giả Dương Việt Tiến, một đóng góp quan trọng khác của Hội Văn hóa Cứu quốc là dựng lễ đài và trang trí toàn bộ khu vực vườn hoa Ba Đình  - để rồi ngày 2/9/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc bản Tuyên ngôn Độc lập lịch sử, khai sinh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà.

Sau ngày Toàn quốc Kháng chiến bùng nổ (19/12/1946), các hội viên của Hội Văn hóa Cứu quốc đã cùng các cơ quan Chính phủ chuyển lên Việt Bắc, tham gia vào cuộc kháng chiến trường kỳ của dân tộc. Đến tháng 7/1948, Hội nghị Văn nghệ Toàn quốc lần thứ nhất được tổ chức. Hội nghị thay thế Hội Văn hóa Cứu quốc bằng Hội Văn nghệ Việt Nam.

"Bố tôi sau ngày Toàn quốc Kháng chiến hoạt động trong phong trào cách mạng của địa phương. Đến tháng 5/1947, bố tôi được chuyển công tác, làm việc tại Điện đài thuộc Văn phòng Trung ương, sau đó cũng cùng cơ quan lên Việt Bắc" - tác giả kể - "Thời gian này, Hà Nội bị giặc Pháp đánh phá ác liệt, mẹ tôi cùng 3 con nhỏ và ông nội đi tản cư lên Vĩnh Yên. Ngôi nhà cơ sở Văn hóa Cứu quốc ở làng Vĩnh Tuy bị quân Pháp đốt trụi".

Năm 1954, sau ngày giải phóng Thủ đô, ông Dương Quang Trị và bà Lưu Thị Hương trở về từ Việt Bắc, dựng lại ngôi nhà trên mảnh đất từng in dấu chân nhiều văn sĩ, trí thức nổi tiếng trong Hội Văn hóa Cứu quốc. Một phần ngôi nhà đã được giải tỏa để làm đường dẫn lên cầu Vĩnh Tuy vào năm 2005. Gia đình  xây một ngôi nhà mới 5 tầng trên phần diện tích 40m² còn lại.

"Bố mẹ tôi đã ra đi, mộ chôn ở gò Sành, gò Mỏ Quạ, phường Vĩnh Hưng. Tiễn đưa mẹ tôi đến nơi an nghỉ cuối cùng, nhiều bậc lão thành cách mạng Hội Văn hóa Cứu quốc đến thắp hương trong niềm tiếc thương vô hạn, nhắc lại chuyện cũ những ngày được ông bà che chở, cho ăn những bữa cơm đạm bạc, thấm đậm tình nghĩa" - ông Tiến bồi hồi.