Nhật Chiêu nhận giải của Hội đồng Lý luận trung ương: Cũng là một người "khai sơn phá thạch"!

Cùng với Tỏa sáng đất trời Nam của Hoàng Kim Đáng, Thơ Việt Nam sau năm 1975: Diện mạo và bản sắc của Nguyễn Thanh Tâm, Truyện Kiều ở Nam bộ của Nguyễn Thanh Phong, Ba nghìn thế giới thơm của Nhật Chiêu đã được trao Mức B tại Lễ trao thưởng lần thứ XI của Hội đồng Lý luận trung ương, tối 29/12 tại Hà Nội.

Lễ trao giải đã vinh danh 23 tác phẩm, gồm 14 công trình (sách) và 9 bài viết/cụm bài viết, với 2 mức A, 4 mức B, 8 mức C và 9 mức Khuyến khích.

Nhà nghiên cứu Nhật Chiêu chia sẻ: "Tác phẩm viết ra mà được công nhận là một niềm vui. Nhưng vì tình hình sức khỏe, tôi không thể trực tiếp ra Hà Nội nhận giải được, đơn vị xuất bản Ba nghìn thế giới thơm đã cử đại diện nhận giúp".

Một ghi nhận mới mẻ

Đây là lần hiếm hoi Hội đồng Lý luận trung ương trao thưởng cho tác phẩm nghiên cứu về văn học nước ngoài. Ba nghìn thế giới thơm xuất bản lần đầu năm 2007, lần tái bản năm 2024 Nhật Chiêu đã bổ sung 9 chương hoàn toàn mới, tạo thành ấn bản hoàn chỉnh nhất, gồm 27 chương sắp xếp có ngụ ý, theo mức độ tiếp nhận từ dễ đến khó và càng về sau càng mở rộng tinh thần triết lý và thẩm mỹ trong thơ ca Nhật Bản.

Từng trang sách dẫn dắt độc giả khám phá thế giới kỳ bí, phiêu lưu của các thể loại thơ của Nhật Bản, từ waka, tanka, đến haiku, renka. Thể thơ ngắn nhất thế giới - haiku (hài cú), gồm 17 âm tiết - theo Nhật Chiêu "là món quà trao tặng cho ta một niềm vui lặng lẽ, như một làn hương nhẹ bay đi. Thơ không tiêu đề, không đối, không vần, không cầu kỳ. Trong thơ ca Nhật, làn hương biểu hiện cách thế kết nối các thi ảnh với nhau, một làn hương vô hình nhưng có thể sáng tạo ra bao ý nghĩa. Mà vẫn rất bí ẩn".

Tác giả dẫn dắt người đọc bước vào khu vườn ngôn từ qua cách phân tích sâu sắc về lịch sử, văn hóa, cảm thức thiên nhiên, triết lý, lý tưởng thẩm mỹ của người Nhật để giúp độc giả hiểu về ngữ cảnh và ý nghĩa của từng bài thơ. Những ẩn dụ và biểu tượng trong thơ ca Nhật Bản được tác giả giải thích tỉ mỉ và đào sâu cặn kẽ các quy tắc và phong cách sáng tác của những thể loại thơ truyền thống như tanka, haiku và renga… đưa người đọc vào thế giới thơ mộng và tinh tế của thơ ca, vừa mang lại kiến thức nền tảng để hiểu và cảm nhận sâu sắc hơn về nghệ thuật này.

Như thơ của Basho: "Chẳng quên trong đời/ Mùa cô tịch trắng/ Của giọt sương rơi", hoặc của Kobayashi Issa: "Mưa mùa Thu rơi/ Một con ngựa nhỏ/ Đến phiên chợ trời", vẻ đẹp mộc mạc, bình an của thiên nhiên vương đậm chất thiền, bởi haiku đồng nghĩa với nghệ thuật và đạo. Từng câu thơ bàng bạc tinh thần triết lý và thẩm mỹ đặc trưng của xứ sở hoa anh đào: sự tương quan giữa con người và thiên nhiên, khoảnh khắc của cuộc đời: "Bên dòng Sumida/ Chú chuột kia uống nước/ Mưa mùa Xuân pha". Có thể thấy, trong haiku, các tác giả quan tâm đến tất cả động tĩnh quanh mình, dù rất nhỏ nhoi. Họ yêu quý từng giây phút sống và hướng đến sự bình đẳng với vạn vật

Công lao "khai sơn phá thạch"

"Người nghiên cứu văn học Nhật Bản thì nhiều, nhưng thầy Nhật Chiêu thì chỉ có một. Đó là một triết nhân nghệ sĩ từ đầu đến chân và cả trong cách sống. Công lao khai sơn phá thạch của thầy cho việc nghiên cứu văn hóa nghệ thuật rất lớn". Đây là lời của giáo sư Đào Hữu Dũng (bút danh Nguyễn Nam Trân), là dịch giả của nhiều tác phẩm văn học Nhật Bản, đồng thời cũng là nhà nghiên cứu văn hóa và văn học Nhật Bản uyên thâm. Vì sao ông lại có lời đánh giá trân trọng đến vậy?

Dù Việt Nam - Nhật Bản đã có mối giao thương từ cuối thế kỷ 16, nhưng văn học Nhật Bản chỉ mới được dịch thuật và phổ biến trong khoảng trăm năm gần đây. Việc nghiên cứu, giảng dạy văn học xứ Phù Tang cũng bắt đầu từ sau 1975, mà Nhật Chiêu là một trong những cánh chim đầu đàn, tiên phong soạn tài liệu, sách giáo trình để giảng dạy trong trường đại học và sách giáo khoa phổ thông, cũng như nghiên cứu chuyên sâu.

Hàng loạt công trình của Nhật Chiêu như Basho và thơ haiku (NXB Văn học, 1994), Văn học Nhật Bản - Từ khởi thủy đến 1868 (xuất bản 1996), Nhật Bản trong chiếc gương soi (1995), Thơ ca Nhật Bản (1998)… đã trở thành tư liệu quý giá cho những ai bắt đầu tìm hiểu về văn học Nhật Bản, là tư liệu trích dẫn cho các bài lý luận phê bình, nghiên cứu, luận văn, luận án, đẩy mạnh phát triển tiếp nhận văn học Nhật Bản ở Việt Nam.

Đánh giá thành tựu của văn học Nhật Bản, nhà văn Nhật Chiêu nghĩ rằng yếu tố quyết định là đó tình yêu bao la dành cho thiên nhiên, cái đẹp, là tinh thần tự do trong đời sống Nhật Bản. Ở xứ Phù Tang, cả cộng đồng dành cho thiên nhiên, cái đẹp niềm say mê lạ lùng. Người Nhật hoàn toàn tự do trong lối sống, trong văn hóa, tôn giáo, triết học, nên khi gặp được Thiền tông, đã trở thành yếu tố tiêu biểu trong đời sống, bộc lộ rõ trong văn chương.

Với bề dày uy tín học thuật, Nhật Chiêu là giám khảo thường xuyên của nhiều cuộc thi nghiên cứu văn học Nhật Bản như Giải thưởng Inoue Yasushi, cuộc thi sáng tác thơ Haiku…

Truyền lửa văn chương

Trong lĩnh vực nghiên cứu, Nhật Chiêu từng được xưng tụng là "ông hoàng thơ haiku tại Việt Nam", do số lượng thơ haiku đồ sộ được ông dịch thuật, giới thiệu, đã tạo nên làn sóng tìm hiểu thể thơ độc đáo của Nhật Bản, các câu lạc bộ thơ haiku mở ra trên khắp các tỉnh thành.

Tuy nhiên, từ lúc bắt đầu bước vào con đường tiếp nhận văn học cho đến nay, điều mà Nhật Chiêu hướng đến là giới thiệu độc giả những tuyệt tác kỳ thư của văn chương thế giới từ Ấn Độ, Hy Lạp, Trung Quốc, Nhật Bản, Trung Cận Đông… đến tác giả mới như Jon Fosse giải Nobel 2023. Ông liên tục đọc xen kẽ các nhà văn, nhà thơ khác nhau từ phương Đông đến phương Tây, đọc nhiều xu hướng khác nhau qua các ngôn ngữ khác nhau để học tập, tiếp tục mang tính toàn thể.

Gần đây, Nhật Chiêu thường xuyên có những buổi giảng sâu rộng về văn học Việt Nam, thí dụ về Truyện Kiều, về thơ Thiền Lý - Trần, về thơ chữ Nôm của Trần Nhân Tông, về sự khởi đầu của văn chương tiếng Việt…

Điểm sơ lượt qua hoạt động trên của học giả Nhật Chiêu, chúng ta có thể thấy sau khi về hưu, rời giảng đường đại học, ông vẫn tiếp tục say mê nghiên cứu văn học và dành nhiều thời gian bình giảng văn chương ở khắp nơi để truyền ngọn lửa khơi gợi cảm hứng tình yêu tiếng Việt, yêu thi ca qua những trang sách.

Thể nghiệm ngôn từ trong văn chương

Trong sáng tác, mỗi tác phẩm đòi hỏi khả năng sử dụng ngôn từ riêng của tác giả. Nhật Chiêu cũng là một "tay chơi" liên tục vùng vẫy trong cõi tiếng Việt. Sau loạt tác phẩm dịch thuật, Nhật Chiêu bước qua địa hạt sáng tác với Đi dưới mưa hồng (NXB Văn nghệ, 2007), Mưa mặt nạ (NXB Văn nghệ, 2008), Lời tiên tri của giọt sương (NXB Hội Nhà văn, 2011), Ân ái với hư không (NXB Văn hóa văn nghệ, 2015)…

Tập truyện của ông khác lạ so với tác phẩm thông thường với đủ loại truyện nhỏ, truyện lạ, truyện đêm, truyện đâu, truyện hư, truyện mê, truyện ai, truyện chơi, truyện thời… Nhật Chiêu đã tạo ra loạt truyện mới mẻ, kỳ lạ.

Những sáng tác của Nhật Chiêu được Trần Hoài Anh gọi ông là "đứa con hoang" của văn chương Nam bộ: "một nhà văn Nam bộ lạ lùng ở chỗ văn chương của Nhật Chiêu không hề mang chút hơi hướm nào của văn chương Nam bộ từ trong cốt cách, trong nội dung và hình thức biểu đạt của nó. Nhật Chiêu là người đi đến tận cùng cái đẹp, có thể nói anh là con người của chủ nghĩa duy mỹ và duy cảm gắn với nhân sinh".

Địa hạt của thơ, dấu chân sáng tạo của Nhật Chiêu đậm nét hơn qua hàng loạt thể thơ mới do ông khởi xướng như thơ giao lời kể, thơ tượng quẻ dựa theo hình thức của các quẻ trong Kinh Dịch trong mỗi bài thơ, nhịp thơ đi theo nhịp của các hào âm và dương; thơ đôi đồng phương haiku - lục bát, thơ lục bát tán hoa, thơ lục bát lục bình thanh…