Nhạc sĩ Hoàng Vân - Đưa lịch sử Việt Nam ra thế giới bằng âm nhạc

Như chúng ta đã biết, tháng 4/2025, tại Paris (Pháp), Hội đồng Chấp hành UNESCO đã chính thức ghi danh bộ sưu tập của nhạc sĩ Hoàng Vân vào Danh mục Di sản tư liệu thế giới. Đây là lần đầu tiên một bộ sưu tập cá nhân của Việt Nam được vinh danh ở cấp độ này. Điều đáng lưu ý là, việc ghi danh này không chỉ giúp âm nhạc của nhạc sĩ Hoàng Vân được phổ biến ra thế giới mà còn góp phần tích cực vào việc giới thiệu, quảng bá lịch sử hào hùng của dân tộc Việt Nam.

Với hơn 700 tác phẩm sáng tác trong giai đoạn 1951 - 2010, được lưu giữ dưới nhiều hình thức như bản thảo, tổng phổ, phân phổ, bản in, ảnh, phim, băng, đĩa, tệp tin số..., bộ sưu tập không chỉ cho thấy sự đa dạng về chất liệu, hình thức, thể loại và nội dung âm nhạc, mà còn phản ánh hành trình trọn đời gắn bó với cách mạng và lịch sử dân tộc của nhạc sĩ Hoàng Vân (1930 - 2018).

Để hiểu rõ hơn về di sản của nhạc sĩ, Thể thao và Văn hóa (TTXVN) có cuộc trò chuyện với TS Lê Y Linh, con gái ông - người trực tiếp tham gia xây dựng hồ sơ cùng em trai, nhạc trưởng Lê Phi Phi, để trình UNESCO.

700 bản nhạc cho một cuộc đời

* Được biết, nhạc sĩ Hoàng Vân đã đi theo cách mạng ngay từ tuổi 16, ở thời điểm toàn quốc kháng chiến (1946). Theo chị, vì sao ông chọn đồng hành cùng cách mạng ngay từ những năm đầu tiên, và quyết định ấy đã ảnh hưởng thế nào đến cuộc đời cũng như quan điểm sáng tác của ông?

- Từ khi sinh ra, lớn lên trong môi trường gia đình nho học Hà Nội cổ dưới thời Pháp thuộc, lòng yêu nước của cha tôi đã hình thành rất sớm. Qua tác phẩm ông để lại, tôi nghĩ lựa chọn ấy sớm trở thành những cháy bỏng khát khao về một đất nước độc lập ngay từ sau nạn đói năm Ất Dậu 1945. Thời nhỏ, tôi được nghe ông kể về nạn đói, về việc gia đình nấu cháo hàng ngày để ở cửa phân phát cho người nghèo mà chẳng thấm vào đâu. Và nó hiện diện như một câu tưởng nhớ trang trọng trong tác phẩm Hồi tưởng sau này: "Trên những cánh đồng cò bay thẳng cánh, xác người nằm như rạ, như rơm".

Lòng yêu nước ấy tiếp tục nhân lên trong 9 năm ông tham gia kháng chiến chống Pháp, cho tới chiến thắng Điện Biên Phủ. Có lẽ, đó chính là nền tảng được kết hợp với học thuật, và khả năng âm nhạc thiên bẩm để làm nên sự nghiệp của cha.

* Nhìn lại hơn 700 tác phẩm, chị thấy có thể chia sự nghiệp của nhạc sĩ thành những giai đoạn nào nếu đặt trong mối liên hệ với các cột mốc và giai đoạn của lịch sử Việt Nam?

- Tôi nghĩ, bút pháp của ông có thể chia làm 4 thời kỳ khác nhau. Ở giai đoạn trước 1954, đó là những tác phẩm đầu tay gắn liền với người lính trong 9 năm kháng chiến ở chiến khu, mà tiêu biểu là Hò kéo pháo. Riêng tác phẩm này cũng có nhiều dấu hiệu báo trước về phong cách Hoàng Vân sau này. Như lời PGS-TS Nguyễn Thụy Loan, đó là "cách vận dụng ngôn ngữ dân ca, cách khai thái và triển khai các chất liệu âm nhạc một cách chặt chẽ cũng như sự tìm tòi sáng tạo để vượt ra ngoài những khuôn khổ quen thuộc tiếp thu của phương Tây trong cấu trúc ca khúc mới Việt Nam".

Tiếp đó, giai đoạn 1959 - 1963, sau khi được đào tạo về sáng tác và chỉ huy dàn nhạc tại Nhạc viện Trung ương Bắc Kinh, cha tôi về nước. Công tác tại Đài Tiếng nói Việt Nam, ông vừa dàn dựng, phối khí, đào tạo, vừa sáng tác với sức làm việc phi thường. Ông cho ra đời nhiều tác phẩm đa dạng về đất nước và con người, từ các khúc hùng ca đến tình ca sâu lắng: Những cánh buồm, Nhớ (phổ thơ Nguyễn Đình Thi), Tâm tình người thủy thủ (phổ thơ Mai Liêm), Thành đồng Tổ quốc, Hồi tưởng,… cùng nhiều trường ca về ngành nghề, vùng đất.

Rồi, từ 1964 - 1970, khi cuộc kháng chiến chống Mỹ tới cao trào, cha tôi  ghi dấu với Quảng Bình quê ta ơi! cùng nhiều tác phẩm mang âm hưởng dân gian. Bên cạnh đó là những sáng tác quy mô lớn như Việt Nam muôn năm!, Vượt núi, các bản tráng ca, nhạc phim, ballet Chị Sứ…

Cuối cùng là giai đoạn hòa bình và xây dựng đất nước trong sáng tác của cha được mở đầu bằng Bài ca xây dựng. Ông cũng sáng tác những tác phẩm rất giàu tính âm nhạc, trong các cuộc chiến tranh bảo vệ Tổ quốc ở biên giới phía Bắc và Tây Nam. Bút pháp đa dạng của nhạc sĩ trải rộng từ nhạc phim, nhạc truyền hình đến khí nhạc, thính phòng, đặc biệt là các tác phẩm quy mô lớn như giao hưởng, giao hưởng hợp xướng, song song với đó là những bài tình ca …

Sự giao thoa về ngôn ngữ âm nhạc Á - Âu

* Nếu chọn 3 tác phẩm của nhạc sĩ để giới thiệu lịch sử Việt Nam hiện đại ra thế giới, chị sẽ chọn những bài nào, và vì sao?

- Tôi chọn Thành đồng Tổ quốc, Chị Sứ, Điện Biên Phủ - 3 tác phẩm then chốt trong sự nghiệp sáng tác của ông và phản ánh một phần lịch sử Việt Nam đương đại trong vòng gần nửa thế kỷ. Nó điển hình cho sự đa dạng và sáng tạo trong bút pháp và bút lực của nhạc sĩ, cũng như sự giao thoa về ngôn ngữ âm nhạc Á - Âu.

Cụ thể, Thành đồng Tổ quốc (1960) là một trong những bản giao hưởng thơ đầu tiên của Việt Nam, được cha tôi sáng tác bối cảnh đất nước chờ tổng tuyển cử và sống trong không khí hòa bình mong manh trước nguy cơ chiến tranh xảy đến. Tác phẩm được dàn nhạc Nhạc viện Trung ương Bắc Kinh thu thanh, sau đó công diễn lần đầu tại Nhà hát Lớn Hà Nội năm 1961 do nhạc trưởng Thôi Long Lân chỉ huy, cùng một bản giao hưởng thơ khác là Lửa cách mạng của nhạc sĩ Trần Ngọc Xương và một số tác phẩm khí nhạc Việt Nam. Đây là những dấu mốc quan trọng của âm nhạc đương đại Việt Nam, cần được công chúng biết đến rộng rãi.

Chị Sứ (1968) là vở ballet dựa trên tiểu thuyết Hòn Đất của Anh Đức, được nhạc sĩ sáng tác cùng biên đạo múa NSND Xuân Định. Theo một số chuyên gia, khác với những vở kịch múa hát thịnh hành bấy giờ, Chị Sứ được xây dựng ngay từ ý tưởng như một nhạc vũ kịch hoàn chỉnh và có thể coi là một trong những tác phẩm ballet đầu tiên của Việt Nam. Vở diễn này cũng nằm trong danh mục sáng tác giúp cha tôi được trao Giải thưởng Hồ Chí Minh năm 2000.

Cuối cùng, Điện Biên Phủ (2004) là tác phẩm có cấu trúc giao hưởng bốn chương viết cho cho hợp xướng và dàn nhạc giao hưởng. PGS-TS Nguyễn Thụy Loan nhận xét rằng qua tác phẩm này, cha tôi đã khởi tạo một thể loại mới - "thanh-khí nhạc" - phản ánh rõ thế mạnh song hành và kinh nghiệm hàng đầu của ông trên cả hai lĩnh vực. Đây vừa là một nét riêng, vừa là một đóng góp cho âm nhạc mới Việt Nam.

Ngoài ra, nếu được kể thêm một tác phẩm nữa, tôi nghĩ đến Hồi tưởng, sáng tác đầu những năm 1960. Với quy mô hiếm hoi - kể cả trong các tác phẩm cổ điển thế giới - về biên chế dàn nhạc và hai dàn hợp xướng lớn, đây có thể coi là một kiệt tác trong sự nghiệp sáng tác của cha.

* Nếu được gửi lời tới khán giả quốc tế muốn tìm hiểu về lịch sử Việt Nam qua âm nhạc của Hoàng Vân, chị sẽ chia sẻ gì?

-  Tôi muốn nói về lòng yêu nước, sự trân trọng mọi con người và tình yêu âm nhạc của cha. Xa hơn, đó là khả năng của ông trong việc biến những phương tiện biểu đạt của âm nhạc cổ điển phương Tây thành những tác phẩm mang đậm tâm hồn Việt Nam, qua đó - cùng với sáng tác của những nhạc sĩ cùng thời - làm giầu thêm kho tàng âm nhạc cổ điển thế giới.

Tiếng hát ru ngày chiến thắng

* Kỷ niệm của chị với một ca khúc của cha?

- Đó không phải là một tác phẩm được biết đến nhiều của ông. Khi đất nước thống nhất vào năm 1975, tôi 12 tuổi, còn cha đang ở Sofia (Bulgaria). Sau đó, khi cha về nước, tôi nhớ như in hình ảnh nghệ sĩ Kim Oanh tới nhà tập bài Hát ru trong đêm pháo hoa, trong tiếng đệm đàn của ông.

Những năm gần đây, khi sắp xếp các sáng tác cũ, tôi mới biết ngày chiến thắng ấy, ông đã cho ra đời một chùm hát ru rất hay, dành cho những người mẹ. Với tôi, đó không chỉ là kỷ niệm tuổi thơ, mà còn là minh chứng cho cách cha đã gửi tình yêu đất nước và con người vào từng giai điệu ngay trong ngày chiến thắng.

* Chị từng chia sẻ sự tiếc nuối vì nhạc sĩ không kịp hoàn thành bản giao hưởng lớn về loài người và thời lập quốc - điều mà ông ấp ủ ở tuổi ngoài 80. Chị có thể kể thêm về câu chuyện này?

- Từ những năm 2000, cha đã nhiều lần trao đổi với tôi về ý tưởng viết một tổ khúc giao hưởng nhiều chương về thời lập quốc, như một sự tiếp nối của những Hồi tưởng, Tưởng niệm, Điện Biên Phủ, Việt Nam muôn năm!... Trong các bản thảo hiện còn, tôi chưa có điều kiện rà soát kỹ để làm rõ hơn ý tưởng này. Khi ấy, tôi chưa hiểu nhiều về cha và về âm nhạc Việt Nam đương đại, nên không biết cách động viên cho đúng. Nghĩ lại, đó là một sự nuối tiếc - dù chưa rõ những lời động viên của tôi sẽ có trọng lượng gì với ông…

* Không chỉ là thành tựu cá nhân, việc di sản của nhạc sĩ Hoàng Vân được UNESCO công nhận cũng trở thành cây cầu đưa lịch sử Việt Nam ra thế giới bằng âm nhạc. Theo chị, con đường này có thể tiếp tục mở rộng để nhiều tác phẩm và nhiều nhạc sĩ gắn với lịch sử, chiến tranh Việt Nam cũng được vinh danh là di sản tư liệu thế giới?

- Cá nhân tôi nghĩ rằng chúng ta có nhiều tiềm năng. Cũng xin nói thêm, việc đề cử hồ sơ dạng này là mở, với những tiêu chí rõ ràng được đăng trên trang web của Chương trình Ký ức Thế giới. Tất cả  đơn vị và gia đình nếu tự xét thấy bộ hồ sơ của mình đáp ứng được các tiêu chí đều có thể xây dựng hồ sơ và từ đó đề cử theo các quy trình đã được thông báo rõ ràng.

Xa hơn, dù đề cử hay không, tôi vẫn muốn nhấn mạnh: Việc tập hợp tư liệu, bản thảo, tổng phổ, … của tất cả những người làm âm nhạc luôn có tầm quan trọng đặc biệt cho việc viết lịch sử âm nhạc Việt Nam. Điều này càng có ý nghĩa trong giai đoạn nửa sau thế kỷ XX, khi âm nhạc đồng hành với lịch sử giữ nước và xây dựng đất nước, cùng chúng ta đi qua 2 cuộc chiến tranh vệ quốc lớn và mang đậm những giá trị cả về nghệ thuật và lịch sử.

* Xin trân trọng cám ơn chị!