Một thập kỷ "cõng" vốn tiếng Việt sang tiếng Anh

(TT&VH) - Mất hơn 10 năm bộ Từ điển Việt - Anh (NXB Khoa học xã hội, 2011) mới xuất hiện giữa thời kỳ mà mọi sản phẩm đều muốn sản xuất nhanh để sớm tung ra thị trường. Trong lịch sử từ điển Việt - Anh xưa nay, bộ này rất được trông đợi vì nó được tổ chức biên soạn với quan niệm và thao tác hoàn toàn khác.

TT&VH đã trò chuyện với ông Vũ Đình Thân (GĐ Công ty TNHH TM&DV Văn hóa Gia Vũ), đại diện nhóm chủ biên và ban biên soạn từ điển Gia Vũ về quá trình thực hiện bộ từ điển đồ sộ (hơn 2.700 trang, khổ 19x27cm), có nhiều đột phá này.

* Với một nhóm thực hiện khoảng 20 người và được biết, còn nhiều cộng sự không kể tên khác, tại sao bộ Từ điển Việt - Anh lại mất hơn 10 năm để hình thành?

- Có nhiều nguyên nhân khiến phải kéo dài thời gian thực hiện: Trong ban biên soạn, ngoài anh chị em ở trong nước còn có anh chị em ở Mỹ, Australia, Canada cùng tham gia. Họ phải làm nghề riêng ở nước sở tại nên không dành hoàn toàn thời gian cho việc biên soạn. Việc trao đổi về ngữ nghĩa của tiếng Việt, nhất là các thành ngữ và tục ngữ, rồi việc chuyển chúng sang Anh ngữ làm sao cho chính xác và đúng với văn phong. NXB vừa biên tập vừa tổ chức phản biện để thẩm định độ chuẩn xác của bản thảo, rồi thảo luận để sửa chữa, bổ sung hoặc lược bớt một số dẫn chứng... Tiêu chí biên soạn đòi hỏi phải cẩn trọng, cố gắng làm vừa lòng bạn đọc người Việt lẫn người Anh và các dân tộc sử dụng tiếng Anh.

Từ điển Việt - Anh, hơn 2.700 trang (trái) và ông Vũ Đình Thân

* Theo ông và nhóm thực hiện, trong “biển” từ điển như hiện nay, thực chất thì lâu nay đã có khoảng bao nhiêu bộ Việt - Anh được thực hiện? Bộ của nhóm ông thực hiện theo hướng nào?

- Theo tôi biết, hiện nay từ điển Anh - Việt các cỡ nhiều hơn từ điển Việt - Anh nhiều lần, nhưng phần nhiều vẫn làm theo hướng từ điển phổ thông. Bộ từ điển mà chúng tôi biên soạn thuộc loại từ điển ngôn ngữ, có các tiêu chí như sau: 1) Miêu tả các từ: tất cả các từ đều phải có từ loại và sắc thái của từ, như: tục, khẩu ngữ, lóng... Các cụm từ có kết cấu không chặt chúng tôi đưa vào phần phrase, có dấu hiệu PHR. 2) Định nghĩa từ: gồm các nghĩa chính thức và các trường nghĩa của từ. 3) Cách dùng: đó là thông tin về chức năng ngữ pháp như định ngữ, vị ngữ, trạng ngữ... của một từ, thông qua các thí dụ minh họa. 4) Từ nguyên: miêu tả nguồn gốc của từ và ngữ, các ghi chú để giải thích thêm về đặc tính ngôn ngữ và văn hóa của bản xứ. Cuốn này cũng tập hợp vốn từ tiếng Việt của toàn dân và dựa trên 2 cơ sở: Thứ tự chữ cái tiếng Việt và ý nghĩa các yếu tố tạo từ theo hệ thống phái sinh, để người sử dụng hiểu rõ gốc từ của các cặp từ ghép trước và ghép sau thuộc nhóm nào, nghĩa nào, mà không nhầm lẫn các nghĩa với nhau, nhất là các từ đồng âm. 5) Và cuối cùng là phần phiên dịch để hoàn thành từ điển song ngữ như hiện nay.

* Khối lượng tiếng Việt và các “văn ngôn dẫn chứng” được dùng trong từ điển này ra sao? Vốn từ khoảng bao nhiêu nếu so với từ điển Việt - Anh của Nguyễn Văn Tạo (khoảng 2.000 trang, 4/1975) và Bùi Phụng (xấp xỉ 320.000 từ, 2004)? Có phải các ông cắt nghĩa tiếng Việt trước, sau đó mới chuyển ngữ sang tiếng Anh hay không?

- Chúng tôi chưa kịp thống kê khối lượng nhưng chắc chắn nhiều hơn hai bộ vừa kể. Dựa vào các bộ từ điển như đã ghi trong phần tài liệu tham khảo, chúng tôi tra cứu đối sánh từ nguyên và nghĩa của chúng rồi mới cắt nghĩa tiếng Việt theo tiêu chí thống nhất, trước khi chuyển ngữ sang tiếng Anh. Theo tôi, tiếng Việt có chuẩn thì tiếng Anh mới đúng. Công đoạn này mất khá nhiều thời gian, nhất là việc tìm và đặt các “văn ngôn dẫn chứng” (thành ngữ, tục ngữ, thơ văn cổ...) vào đúng vị trí theo ý nghĩa các yếu tố tạo từ theo hệ thống phái sinh.

Chẳng hạn như các mục từ “cố gắng”, “cố đô”, “cố vấn”... nếu cứ xếp theo ABC thì chúng ta sẽ cho là từ “cố” của các mục từ này có nghĩa giống nhau, nhưng thực ra khác nhau hoàn toàn.

Đơn cử như cụm từ “cưới chạy tang”, cho tới bây giờ vẫn chưa thấy một từ điển Việt - Anh nào dịch thỏa đáng, vì khi tham khảo người bản ngữ (chẳng hạn như “mourning avoiding wedding”) thì họ không hiểu được vì văn hóa của họ không hề có khái niệm này. Trong khi chờ đợi góp ý của các độc giả, chúng tôi tạm dịch bằng “pre-mouring wedding”.

* Theo ông, thì với các học sinh quốc tế học tiếng Việt, bộ này sẽ giúp ích điều gì?

- Đối với họ, kể cả người nước ngoài đang sinh sống ở Việt Nam chọn tiếng Anh trong giao tiếp, thì bộ từ điển này giúp học các điều lợi sau: Dễ dàng hiểu nghĩa của từ ngữ tiếng Việt thông qua tiếng Anh; dễ dàng hiểu các cấu trúc của tiếng Việt để áp dụng nhờ các câu ví dụ trong mỗi mục từ; thuận tiện trong việc tra cứu các từ khó trong tiếng Việt; hiểu rõ bản sắc, đặc điểm của tiếng Việt qua các chú thích.

Văn Bảy (thực hiện)