Kéo co - Từ Di sản thế giới đến những thách thức đương đại

Đã tròn 10 năm kể từ khi Nghi lễ và trò chơi kéo co được UNESCO ghi danh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại (2015). Và ít ngày trước, trong khuôn khổ Festival Thăng Long - Hà Nội 2025, các đại diện từ 4 quốc gia cùng sở hữu danh hiệu này (Việt Nam, Hàn Quốc, Philippines, Campuchia) đã có dịp "ngồi lại" để giao lưu, bàn thảo cùng nhau.

1. Theo TS Lê Thị Minh Lý, Phó Chủ tịch Hội Di sản Văn hóa Việt Nam, có thể nói di sản kéo co là 1 trong những bài học thành công của việc bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể, với sự tham gia hiểu biết và tự chủ của cộng đồng. 10 năm qua, từ chỗ 6 cộng đồng thực hành nghi lễ và trò chơi kéo co năm 2015, đến nay tại Việt Nam đã có thêm 4 cộng đồng nữa được phát hiện, nghiên cứu và sẽ đề xuất để bổ sung.

"Về thực hành di sản và vai trò của chủ thể, tất cả các cộng đồng đều đang thực hành tốt, kể cả các cộng đồng mới được phát hiện. Bởi hơn bao giờ hết, họ hiểu di sản là của ông cha họ, là sự may mắn và sức mạnh của họ, là niềm vui của con trẻ và hạnh phúc của họ" - bà Lý nói.

Tại Hàn Quốc, ông Gu Eun-mo, Chủ tịch Hội Bảo tồn kéo co Gijisi, cho biết 19 liên minh được thành lập và nhận được hỗ trợ từ Cục Di sản Văn hóa Hàn Quốc sau khi ghi danh đã tích cực triển khai các hoạt động như tổ chức biểu diễn, hội thảo nâng cao năng lực, xuất bản báo cáo khảo sát, phát triển chương trình giáo dục và giao lưu quốc tế với Việt Nam. Hoạt động của liên minh này đã mang lại tác động tích cực, đồng thời giúp thực hiện hiệu quả hơn sự hỗ trợ của Cục Di sản Văn hóa Hàn Quốc và nâng cao năng lực các cộng đồng truyền dạy.

Rộng hơn, các chuyên gia trong nước và quốc tế đều cho rằng "kết nối" chính là từ khóa về thành công của cộng đồng kéo co của 4 quốc gia suốt 10 năm qua trong công tác bảo tồn di sản. Điển hình, theo bà Lê Thị Ánh Mai (Phó Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội), sau 10 năm được ghi danh, sự kết nối giữa Việt Nam với Hàn Quốc, Campuchia, Philippines đã mở ra một không gian giao lưu văn hóa rộng mở, tôn vinh sự đa dạng bản sắc văn hóa, vun đắp hòa bình, hợp tác và phát triển bền vững trong khu vực.

Dù vậy, theo các chuyên gia, di sản kéo co cũng đang đối diện nhiều thách thức. Ông Vũ Hồng Phi (Phó Tiểu ban quản lý di tích đền Trấn Vũ, phường Long Biên, Hà Nội - nơi hằng năm diễn ra hội kéo co ngồi nổi tiếng) cho biết: Lực lượng có khả năng tham gia thi đấu tại đây chủ yếu là thanh niên đang đi học hoặc làm việc xa quê. Vì thế, việc duy trì hoạt động thường xuyên trong cộng đồng gặp khó khăn do thiếu người luyện tập và tham gia.

Theo TS Lê Thị Minh Lý, thách thức với di sản kéo co tại đô thị - như trường hợp Long Biên - gắn với sự phát triển của đô thị làm mất đi không gian thực hành di sản. Do vậy, cần có sự hỗ trợ của cộng đồng để giữ gìn không gian cho kéo co. Xa hơn, công tác giáo dục di sản trong nhà trường và trong cộng đồng cũng rất quan trọng, để giúp thế hệ trẻ ở địa phương biết về di sản quê hương mình.

Tương tự, theo ông Gu Eun-mo, kéo co dựa vào cộng đồng địa phương. Và tại xã hội Hàn Quốc, tình trạng dân số giảm cũng như già hóa dân số có thể gây khó khăn trong việc truyền dạy kéo co cho thế hệ tiếp theo.

Ở góc độ rộng, ông Park Woenmo, chuyên gia di sản văn hóa phi vật thể châu Á - Thái Bình Dương, phân tích: Sự già hóa lực lượng truyền dạy, việc thanh niên rời làng, không gian tổ chức thu hẹp, các quy định an toàn được siết chặt cùng với việc đơn giản hóa hoặc lược bỏ các nghi lễ nông nghiệp… đều trở thành rào cản trong việc bảo vệ kéo co như một di sản sống.

2. Có thể thấy, trong tương lai, Hàn Quốc, Việt Nam, Campuchia, Philippines đều phải đối mặt với thách thức lớn do đô thị hóa, công nghiệp hóa và già hóa các cộng đồng ở khu vực nông nghiệp - nơi kéo co chủ yếu diễn ra.

Và kinh nghiệm từ các cộng đồng quốc tế đang nắm giữ di sản này cho thấy việc thúc đẩy giáo dục di sản trong các trường học hay gắn di sản với hoạt động du lịch chính là 1 trong những chìa khóa quan trọng mở ra cơ hội để nó phát huy giá trị trong đời sống đương đại. Tuy nhiên, để kéo co thực sự trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống, cần có sự chung tay của các cộng đồng đang nắm giữ di sản này.

Ông Huh Kwon, nguyên Tổng Giám đốc Trung tâm Thông tin và Mạng lưới quốc tế về di sản văn hóa phi vật thể khu vực châu Á - Thái Bình Dương, đưa ra ví dụ tiêu biểu về kết nối di sản kéo co với phát triển du lịch. Theo ông, Bảo tàng Kéo co Gijisi (Hàn Quốc) là nơi thường tổ chức các chương trình giáo dục di sản, các lễ hội kéo co có sự tham gia của người dân và du khách. Tại đây, du lịch kết nối với di sản kéo co đã góp phần phát triển kinh tế địa phương và cộng đồng được hưởng lợi. Mô hình này được xem như "hệ thống kết hợp bảo tồn - giáo dục - du lịch" từ di sản, có thể áp dụng cho các quốc gia khác nhằm phát triển du lịch bền vững từ lễ hội kéo co dựa trên cộng đồng địa phương.

Chuyên gia này cho rằng cả 4 quốc gia đều có tiềm năng biến di sản truyền thống thành tài nguyên du lịch thông qua các hoạt động như lễ hội kéo co Gijisi tại Dangjin, hội thi kéo co ở Siem Reap (Campuchia), lễ hội địa phương tại Bacolod (Philippines) và lễ hội kéo co tại Việt Nam. Tuy nhiên, trong quá trình tổ chức lễ hội cần thiết lập cơ chế đảm bảo thương mại hóa không làm tổn hại giá trị truyền thống, với cộng đồng đóng vai trò trung tâm trong việc lập kế hoạch và phân phối lợi nhuận. "Trong đó, mô hình hiệu quả là một phần lợi nhuận được tái đầu tư cho việc giáo dục di sản và phát triển kinh tế, văn hóa địa phương", ông Huh Kwon nói...