Kế thừa và làm mới tranh cổ động trong dòng chảy văn hóa

Trong suốt chiều dài lịch sử cách mạng Việt Nam, tranh cổ động không chỉ là thể loại nghệ thuật thị giác đặc thù mà còn là "vũ khí" tinh thần sắc bén, góp phần hiệu quả trong công cuộc tuyên truyền, vận động quần chúng. Dù trải qua nhiều chuyển biến thời đại, tranh cổ động vẫn giữ vị trí đặc biệt trong dòng chảy mỹ thuật Việt Nam hiện đại.

Khi nghệ thuật song hành cùng lịch sử

Tranh cổ động là thể loại đồ họa trong nghệ thuật tạo hình, mang những đặc trưng riêng về ngôn ngữ biểu đạt. Hình tượng, màu sắc, đường nét, chữ trong tranh thường được khái quát, tượng trưng hoặc điển hình hóa, nhằm truyền tải thông điệp tuyên truyền về những sự kiện, hoạt động xã hội gắn với từng thời điểm lịch sử.

Tranh cổ động hình thành và phát triển mạnh mẽ từ những năm đầu của cách mạng, đặc biệt trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ. Giữa bom đạn gian khổ, những bức tranh được vẽ nhanh, in thủ công, dán trên khắp các nẻo đường đã trở thành kênh tuyên truyền trực quan sinh động, truyền lửa cách mạng, cổ vũ tinh thần chiến đấu, sản xuất và học tập của quân và dân ta.

Không cầu kỳ, không trừu tượng, tranh cổ động lấy hình khối rõ nét, màu sắc mạnh mẽ và thông điệp ngắn gọn, súc tích để truyền tải những nội dung trọng tâm như: Thóc không thiếu một cân, quân không thiếu một người, Thắng lợi nhất định về ta, Tất cả cho tiền tuyến, Thừa thắng Đông-Xuân xông lên đánh giặc Mỹ xâm lược, Giữ lấy quê hương, giữ lấy tuổi trẻ, Ba sẵn sàng, Chung một ngọn cờ, Vì độc lập, tự do, hạnh phúc của đất nước, Đảng gọi - chúng tôi sẵn sàng… Chính sự giản dị và trực diện ấy khiến tranh cổ động dễ tiếp cận, dễ hiểu và đi vào lòng người. Nhiều họa sỹ tên tuổi trong kháng chiến chống Pháp như: Nguyễn Đỗ Cung, Lương Xuân Nhị, Tô Ngọc Vân, Nguyễn Sáng, Mai Văn Hiến, Trần Huy Oánh… đã dành tâm huyết và nhiều năm tháng sáng tác, gắn bó với thể loại này.

Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, tranh cổ động góp phần không nhỏ giúp nhân dân vượt qua muôn vàn khó khăn, gian khổ, kiên cường trước bom đạn để đi đến thắng lợi cuối cùng. Nhiều họa sỹ tiêu biểu gắn bó với dòng tranh cổ động trong giai đoạn này có thể kể đến như: Đường Ngọc Cảnh, Đỗ Xuân Doãn, Nguyễn Bích, Trần Gia Bích, Nguyễn Tiến Chung, Phạm Văn Đôn… Không chỉ dừng lại ở giá trị tuyên truyền, tranh cổ động còn là dấu ấn đặc sắc của mỹ thuật Việt Nam thế kỷ XX. Đó là kết hợp giữa nghệ thuật đồ họa, màu sắc dân gian và biểu cảm hiện thực xã hội chủ nghĩa, tạo nên phong cách rất riêng.

Ở góc độ văn hóa – lịch sử, tranh cổ động là tư liệu quý giá để nghiên cứu về đời sống, tâm lý xã hội, định hướng chính trị và thẩm mỹ cộng đồng từng thời kỳ. Mỗi bức tranh là một “lát cắt” thời đại – phản ánh không khí, khẩu hiệu, nhân vật và mục tiêu trọng tâm của đất nước trong từng giai đoạn lịch sử. Không ít tác phẩm đã vượt khỏi mục tiêu tuyên truyền đơn thuần để trở thành biểu tượng văn hóa. Theo họa sỹ Trịnh Bá Quát, Chi hội trưởng Chi hội Đồ họa, Hội Mỹ thuật Việt Nam, người nghệ sĩ sáng tác thể loại tranh này không chỉ là nhà tạo hình, còn là chiến sĩ trên mặt trận tư tưởng, mang trong mình sứ mệnh truyền tải những thông điệp chính trị, xã hội một cách nhanh chóng, hiệu quả, sâu sắc đến đông đảo công chúng.

Còn theo Chủ tịch Hội Mỹ thuật Việt Nam Lương Xuân Đoàn, tranh cổ động Việt Nam là loại hình "tác chiến" nhanh nhất trong bất kỳ hoàn cảnh nào. Đôi khi chỉ trong khoảnh khắc, hình tượng đã vụt hiện ra và các họa sĩ lập tức bắt tay thực hiện. Trước đây, hầu hết họ vẽ tay, kể cả chữ cũng được kẻ tay. Sau này, nhờ có sự hỗ trợ của công nghệ, việc thực hiện nhanh hơn, nhưng tinh thần "tác chiến nhanh" vẫn luôn là đặc trưng. Thời kỳ dịch COVID-19 là minh chứng rõ nét cho sức sống của tranh cổ động. Chỉ sau một đêm, sáng hôm sau trên các tuyến phố Hà Nội đã xuất hiện nhiều bức tranh, khơi dậy niềm tin và hy vọng trong nhân dân. Điều đó cho thấy ngôn ngữ tranh cổ động luôn phong phú, đa dạng, quan trọng nhất là tìm ra được hình tượng đặc trưng để truyền tải nội dung, tư tưởng một cách tập trung và hiệu quả.

Cần “hơi thở mới” cho tranh cổ động

Bước vào thời kỳ đổi mới và hội nhập, tranh cổ động dần ít xuất hiện trên đường phố cũng như phương tiện truyền thông đại chúng. Tuy nhiên, vai trò của nó vẫn được duy trì trong các chiến dịch truyền thông cộng đồng như: bảo vệ môi trường, phòng, chống dịch bệnh, an toàn giao thông, xây dựng nông thôn mới…

Vấn đề đặt ra là, làm thế nào để tranh cổ động tiếp tục phát huy hiệu quả trong bối cảnh công chúng ngày càng bị hấp dẫn bởi mạng xã hội và truyền thông số. Theo nhiều nhà nghiên cứu, câu trả lời nằm ở sự đổi mới hình thức mà vẫn giữ được nét đặc trưng vốn có. Tranh cổ động hôm nay cần hiện đại hơn về chất liệu, kỹ thuật in ấn, thiết kế đồ họa, song vẫn phải bám sát tinh thần cốt lõi: truyền tải thông điệp rõ ràng, có sức lan tỏa và khơi gợi cảm xúc tích cực.

Các họa sỹ thuộc thế hệ sau này như Trịnh Bá Quát, Phạm Bình Định, Trần Đức Lợi, Nguyễn Công Quang, Nguyễn Ngần, Lê Thế Am… đã sớm tiếp cận đổi mới, năng động, nhạy bén theo xu hướng. Họ thể hiện hình tượng trong tranh bằng sự kết hợp hài hòa giữa nhân vật chính – phụ với bố cục, mảng chữ mang tính khái quát cao. Họ vừa vẽ tay, vừa vẽ bằng máy với mong muốn tạo nên những thông điệp ấn tượng, giàu sức thuyết phục đối với người xem.

Một số họa sỹ trẻ như Đỗ Trung Kiên, Hà Thị Hương Thanh, Đỗ Mạnh Hùng, Nguyễn Anh Minh, Phạm Hồng Thanh… bắt đầu tìm lại ngôn ngữ tranh cổ động, đưa hơi thở đương đại vào những bức tranh tuyên truyền về môi trường, văn hóa giao thông, ứng xử nơi công cộng… theo phong cách trẻ trung, sáng tạo, dễ tiếp cận với giới trẻ.

Theo Chủ tịch Hội Mỹ thuật Việt Nam Lương Xuân Đoàn, tranh cổ động chưa bao giờ mất đi vai trò. Thời nào cũng cần tuyên truyền, từ Nghị quyết, đưa chính sách vào cuộc sống cho đến phục vụ các sự kiện lớn của đất nước. Có thể nói, đây là loại hình nghệ thuật sống mãi với thời gian. “Tôi tin rằng tranh cổ động vẫn luôn đầy sức sống, thay đổi qua nhiều thế hệ song vẫn hấp dẫn với các họa sỹ, kể cả họa sỹ trẻ hiện nay”, Chủ tịch Hội Mỹ thuật Việt Nam nhấn mạnh.

Hiện nay, nhiều bảo tàng, phòng truyền thống và nhà sưu tầm tư nhân lưu giữ tranh cổ động như một di sản quý. Các triển lãm tranh cổ động từ truyền thống đến hiện đại được tổ chức tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, Nhà triển lãm 16 Ngô Quyền hay Triển lãm quốc tế về đồ họa tuyên truyền… là minh chứng cho sức sống bền bỉ của thể loại này. Đồng thời, việc đưa tranh cổ động vào chương trình giáo dục mỹ thuật, thiết kế đồ họa hay các không gian công cộng cũng đang được đề xuất như một cách để nối dài mạch nguồn tư tưởng – nghệ thuật từ thế hệ trước sang thế hệ hôm nay.

Việc kế thừa, làm mới tranh cổ động không chỉ là bảo tồn hình thức nghệ thuật, mà còn là gìn giữ một phần lịch sử dân tộc trong dòng chảy văn hóa đương đại.