Học tập suốt đời - "chìa khóa" cho phát triển bền vững

Trong tiến trình phát triển đất nước, Đảng ta luôn xác định giáo dục và đào tạo là quốc sách hàng đầu, là động lực then chốt quyết định tương lai dân tộc. 

Từ những sắc lệnh xóa nạn mù chữ sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945 đến các chủ trương đổi mới trong kỷ nguyên số hôm nay, Đảng và Nhà nước ta luôn kiên định mục tiêu xây dựng nền giáo dục toàn dân, tiến tới xã hội học tập, nơi mọi công dân đều có cơ hội học tập suốt đời.

Học tập và học tập suốt đời là nhu cầu tất yếu của mỗi người

Cùng với chủ nghĩa yêu nước và chủ nghĩa nhân văn, từ ngàn đời nay, hiếu học đã trở thành một truyền thống tốt đẹp của dân tộc Việt Nam. Lịch sử dân tộc đã từng biết đến rất nhiều tấm gương hiếu học của các bậc hiền tài, đức cao đạo trọng như: Lý Công Uẩn, Trần Hưng Đạo, Chu Văn An, Mạc Đĩnh Chi, Lương Thế Vinh, Lê Thánh Tông, Phùng Khắc Khoan, Lê Quý Đôn và Chủ tịch Hồ Chí Minh…

Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh từng căn dặn: "… Muốn biết thì phải thi đua học. Học không bao giờ cùng. Học mãi để tiến bộ mãi. Càng tiến bộ, càng thấy càng phải học thêm" (1). Và chính Người là một tấm gương vĩ đại, mẫu mực về tự học, tự rèn luyện và học tập suốt đời.

Tư tưởng về xã hội học tập và học tập suốt đời được Chủ tịch Hồ Chí Minh đề cập ngay sau khi nước nhà vừa giành được độc lập. Tại phiên họp đầu tiên của Chính phủ lâm thời ngày 3/9/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã chỉ ra rằng: “Nạn dốt là một trong những phương pháp độc ác mà bọn thực dân dùng để cai trị chúng ta. Hơn 90% đồng bào ta mù chữ... Một dân tộc dốt là một dân tộc yếu, vì vậy tôi đề nghị mở một chiến dịch để chống nạn mù chữ”. (2)

Thực hiện ý kiến của Bác, ngay sau phiên họp đầu tiên của Chính phủ, ngày 8/9/1945, Chính phủ đã ban hành 3 sắc lệnh, đó là: Sắc lệnh 17/SL thành lập Nha bình dân học vụ, Sắc lệnh 19/SL quy định mọi làng phải có lớp học bình dân và Sắc lệnh 20/SL bắt buộc học chữ quốc ngữ và không mất tiền; đặt sự nghiệp bình dân học vụ vừa là một phong trào cách mạng, vừa là thiết chế giáo dục của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa.

Sau đó, ngày 4/10/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh tiếp tục ra lời kêu gọi “Chống nạn thất học” để khuyến khích toàn dân học tập: “Muốn giữ vững nền độc lập, muốn làm cho dân mạnh nước giàu, mọi người Việt Nam phải hiểu biết quyền lợi của mình, bổn phận của mình, phải có kiến thức mới để có thể tham gia vào công cuộc xây dựng nước nhà, và trước hết phải biết đọc, biết viết chữ quốc ngữ” (3). Trong tư tưởng của Người, để xứng đáng với vị thế là chủ và làm chủ đất nước, mỗi người dân - ai ai cũng cần phải đi học, dù là đàn ông hay đàn bà, người già hay người trẻ; dù là công nhân trong hầm mỏ, nhà máy hay người tá điền; là cán bộ, đảng viên hay người làm công tác huấn luyện, giáo dục… cũng đều phải tích cực tham gia vào chiến dịch “xóa mù”.

Hưởng ứng lời kêu gọi của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Nha Bình dân học vụ đã tổ chức phong trào học tập phát triển khắp nơi, từ thành thị đến nông thôn, từ miền xuôi đến miền ngược. Và chỉ một năm sau, đã có 75.000 lớp học được tổ chức với sự tham gia của 95.000 giáo viên; trên 2,5 triệu người đã biết đọc, biết viết. Đây là một kỳ tích về xã hội hóa học tập trong lịch sử giáo dục.

Sau khi đất nước thống nhất, trên nền tảng xây dựng xã hội học tập, sự nghiệp nâng cao dân trí của đất nước tiếp tục tiến lên, với những phát triển vượt bậc. Từ chỗ 95% dân số nước ta mù chữ (năm 1945), đến năm 2000, tất cả các tỉnh, thành phố trong cả nước với 98,03% số quận/huyện; 98,53% số xã/phường được công nhận đạt chuẩn quốc gia xóa mù chữ-phổ cập giáo dục tiểu học; hầu hết trẻ em trong độ tuổi đều được đi học tiểu học; 94% dân số trong độ tuổi 15-35 biết chữ; hoàn thành phổ cập giáo dục trung học cơ sở năm 2010. Mạng lưới các cơ sở giáo dục đại học phát triển ở khắp các khu dân cư lớn, các vùng và các tỉnh/thành phố.

Học tập suốt đời - "chìa khóa" của sự phát triển

Phát huy truyền thống của dân tộc và thấm nhuần tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, trong các giai đoạn cách mạng, đặc biệt trong những năm đổi mới, Đảng ta luôn quan tâm, khuyến khích học tập suốt đời và xây dựng cả nước thành xã hội học tập. Chủ trương học tập suốt đời được đề cập trong nhiều Nghị quyết, Chỉ thị, Kết luận của Đảng, như: Nghị quyết Trung ương 2 khoá VIII về định hướng chiến lược phát triển giáo dục-đào tạo trong thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hoá và nhiệm vụ đến năm 2000; Kết luận số 14-KL/TW, ngày 26/7/2002, Hội nghị Trung ương 6 khoá IX về tiếp tục thực hiện Nghị quyết Trung ương 2 khoá VIII; Nghị quyết Đại hội Đảng lần thứ X; XI; Nghị quyết số 29-NQ/TW, ngày 4/11/2013 của Ban Chấp hành Trung ương khoá XI về "Đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế"; Nghị quyết Đại hội Đảng lần thứ XIII khẳng định "Thúc đẩy xây dựng xã hội học tập, học tập suốt đời".

Đặc biệt, mới đây, ngày 22/8/2025, Bộ Chính trị đã ban hành Nghị quyết số 71-NQ/TW về đột phá phát triển giáo dục và đào tạo, trong đó nhấn mạnh: “Đất nước ta đang đứng trước vận hội lịch sử để phát triển bứt phá, yêu cầu xây dựng con người, xây dựng nguồn nhân lực đặt ra rất quan trọng và cấp bách, đòi hỏi phải đột phá phát triển giáo dục và đào tạo góp phần xây dựng thế hệ con người Việt Nam mới có lòng yêu nước và tự hào dân tộc, đủ bản lĩnh, trí tuệ, năng lực, trình độ, sức khoẻ để đáp ứng yêu cầu xây dựng, phát triển đất nước và bảo vệ Tổ quốc trong giai đoạn phát triển mới”.

 Để thực hiện sứ mệnh trên, một trong những quan điểm chỉ đạo được nêu trong Nghị quyết 71 là: “Phát huy truyền thống hiếu học của dân tộc, xây dựng xã hội học tập, khơi dậy mạnh mẽ các phong trào thi đua trong Nhân dân và trong toàn xã hội về học tập, tự học tập, học tập không ngừng, học tập suốt đời vì sự nghiệp phát triển nhanh và bền vững của đất nước, vì tương lai của dân tộc”.

Thực hiện các quan điểm, chủ trương của Đảng, công tác khuyến học, khuyến tài, xây dựng xã hội học tập đã thu hút được sự quan tâm của toàn xã hội và phát triển mạnh mẽ cả về chiều rộng lẫn chiều sâu trên cả nước. Mạng lưới giáo dục được mở rộng trên khắp mọi miền đất nước, nhất là vùng sâu, vùng xa, biên giới, hải đảo, vùng dân tộc ít người; có nhiều loại hình đào tạo phong phú, đa dạng, phù hợp, mang lại cơ hội học tập cho người dân ở mọi lứa tuổi.

Vai trò các cấp ủy đảng, chính quyền, đoàn thể và của xã hội, nhất là Hội Khuyến học được tăng cường, góp phần quan trọng vào việc nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài. Ý thức học tập suốt đời đã và đang thấm thuần vào từng gia đình, từng dòng họ, từng khu dân cư, từng cơ sở đào tạo, từng vùng, miền... Các mô hình: Gia đình học tập, dòng họ học tập, cộng đồng học tập, đơn vị học tập và công dân học tập tại các địa phương đều được phát huy mạnh mẽ và đạt nhiều kết quả tích cực.

Nhiều địa phương đã xây dựng và duy trì có hiệu quả “Quỹ Khuyến học”, với các hình thức tuyên dương, động viên, khen thưởng tinh thần học tập, tạo nên phong trào to lớn, có sức lan tỏa rộng rãi. Cả nước đã xuất hiện nhiều phong trào học tập ngoại ngữ, khiêu vũ của người cao tuổi ở thành phố; học kỹ năng trồng trọt, chăn nuôi ở nông thôn; lớp học trên ghe, thuyền cho các cháu làng chài miền sông nước; lớp học tiếng Việt cho người dân tộc thiểu số; lớp học tiếng Anh ở vùng cao do các thầy cô giáo dưới xuôi giảng dạy thông qua các phương tiện nghe nhìn; lớp học tình thương dành cho các cháu mồ côi, khuyết tật…

Đã có nhiều tấm gương tiêu biểu là nông dân, người lao động, cán bộ, giáo viên tích cực tự học, sáng tạo trong lao động, công tác, có nhiều đóng góp cho cộng đồng; nhiều tấm gương tiêu biểu trong áp dụng tiến bộ khoa học kỹ thuật, có nhiều nghiên cứu, sáng kiến giải pháp hiệu quả mang tính ứng dụng cao trong thực tiễn, trong sản xuất và đời sống; nhiều người cao tuổi nhờ tự học, tự nghiên cứu áp dụng kiến thức, kinh nghiệm để sản xuất đã giúp gia đình thoát nghèo, xây dựng đời sống văn hóa mới và đóng góp cho kinh tế-xã hội ở địa phương.

Có thể nói, dù ở bất cứ giai đoạn nào, tinh thần “học tập suốt đời” cũng không bao giờ mất đi giá trị cốt lõi, như Tổng Bí thư Tô Lâm đã viết: “Học tập suốt đời không phải là vấn đề mới”. Cái mới đó là “Cách mạng 4.0 đang diễn ra với quy mô và tốc độ chưa từng có, sự phát triển mạnh mẽ của kinh tế tri thức, chuyển đổi số, kinh tế số, xã hội số khiến một phần nội dung giảng dạy tại nhà trường hôm nay có thể thành lạc hậu, lỗi thời sau vài năm; hơn thế, những điều phổ biến hiện nay thì 10 năm trước còn chưa xuất hiện và có 65% những công việc hiện nay sẽ bị thay thế bởi công nghệ trong những năm tới. Với thế giới phức tạp, không ổn định và biến đổi khôn lường, tri thức phải không ngừng được bổ sung, tuổi thọ con người dài hơn, thời gian về hưu đủ dài, buộc người cao tuổi phải học và hoạt động để không bị lạc hậu với xã hội hiện đại” (bài viết “Học tập suốt đời” của Tổng Bí thư Tô Lâm).

Trong bối cảnh đó, học tập suốt đời trở thành một quy luật sống; không chỉ giúp mỗi cá nhân nhận biết, thích nghi, không tụt hậu trước sự biến đổi từng ngày của thế giới hiện tại, làm giàu trí tuệ, hoàn thiện nhân cách, vượt qua khó khăn, thử thách để ngày càng tiến bộ và định vị bản thân trong xã hội hiện đại; cao hơn, đây là chìa khóa quan trọng để nâng cao dân trí và đào tạo nhân lực, thúc đẩy sự phát triển kinh tế-xã hội, là con đường duy nhất, hướng đi tất yếu của mọi quốc gia để đảm bảo sự phát triển thịnh vượng, bền vững.

Tổng Bí thư Tô Lâm cũng chỉ rõ: “Xây dựng xã hội học tập, học tập suốt đời chỉ thành công khi mỗi công dân ý thức được trách nhiệm của bản thân mình đối với việc tự học tập suốt đời; mỗi cán bộ, đảng viên luôn ý thức rõ học tập suốt đời là nhiệm vụ cách mạng với thái độ nghiêm túc và ý thức tự giác cao”.

Nhìn lại lịch sử, “học tập suốt đời” chính là sợi chỉ đỏ xuyên suốt, gắn kết quá khứ với hiện tại và mở ra tương lai. Khi mỗi người Việt Nam nuôi dưỡng khát vọng học hỏi, không ngừng nỗ lực vươn lên, đất nước ta sẽ ngày càng phát triển bền vững, vững bước hội nhập, “sánh vai cùng các cường quốc năm châu” đúng như mong ước mà Chủ tịch Hồ Chí Minh đã từng gửi gắm.

(1) Hồ Chí Minh-Toàn tập, Nxb Chính trị quốc gia – Sự thật, Hà Nội, 2011, t.6, tr. 61.

(2): Hồ Chí Minh-Toàn tập, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, t.4, tr. 8.

(3): Hồ Chí Minh-Toàn tập Sđd, tr. 36.