Họa sĩ Tú Duyên và đỉnh cao thủ ấn họa

Nhân kỷ niệm 110 năm ngày sinh họa sĩ Tú Duyên (1915 - 2012), Thanh Uy art gallery và Bảo tàng Nghệ thuật Quang San cùng tổ chức triển lãm Tú Duyên - Thủ ấn họa, bày 50 tác phẩm tiêu biểu, sáng tác từ thập niên 1960 đến 2010. 

Với giới trẻ ngày nay, thủ ấn họa có lẽ khá xa lạ, nên triển lãm là dịp hiếm hoi để xem một bậc thầy của kỹ thuật này, nơi kết hợp được nét dân gian Việt Nam với phương pháp monoprint của phương Tây.

Triển lãm Tú Duyên - Thủ ấn họa đang diễn ra tại Bảo tàng Nghệ thuật Quang San (TP.HCM) đến ngày 30/11/2025.

In trên lụa thì rất hiếm

Họa sĩ - nhà nghiên cứu Đức Hòa nhận định: "Tranh khắc gỗ Việt Nam có rất nhiều nghệ sĩ làm, nhưng in trên lụa thì rất hiếm và chẳng có ai suốt đời làm tranh khắc gỗ hoàn toàn in trên lụa mà thành công như Tú Duyên".

Ông Hòa phân tích: "Nguyên do là Tú Duyên không in tranh bằng màu bột và mực in (2 chất màu cơ bản để in tranh đồ họa), mà in bằng sơn dầu (chất liệu cơ bản của hội họa). Nếu các họa sĩ in tranh khắc gỗ bằng cách lăn mực - dùng con lăn hoặc dùng cọ dẹt quét màu lên mộc bản rồi áp giấy xuống để in - thì Tú Duyên dùng chính bàn tay và các ngón tay của mình pha trộn màu rồi di, day, bôi, ấn, lăn màu sơn rất mỏng lên mộc bản rồi áp tấm lụa xuống, miết lưng tấm lụa mà in ra tranh".

Một điểm độc đáo khác, cũng theo họa sĩ Đức Hòa, đó là 99% tranh khắc gỗ được in mảng màu phẳng, nhưng Tú Duyên in bao giờ cũng nhấn nhá, vờn tỉa, biến hóa đậm nhạt… như tranh hội họa. Có thể nói, ngoài Tú Duyên chưa ai dám làm kiểu này mà thành công.

Năm 1955, khi một giải thưởng mỹ thuật lớn sắp được trao, nơi phải có đến 99% họa sĩ vẽ tranh chủ đề hoa lá, thiếu nữ, cảnh đẹp… để tranh giải, thì duy nhất Tú Duyên vẽ anh hùng dân tộc bằng kỹ thuật thủ ấn họa. Bức này rất thành công và được trao giải nhất. Chính nhờ đây mà tỷ phú David Rockefeller người Mỹ đã chọn mua 2 bức thủ ấn họa Thà làm quỷ nước Nam và Khuyến học với số tiền để Tú Duyên mua được căn nhà mặt tiền ở trung tâm lúc bấy giờ.

"Trong khi các họa sĩ ở phía Nam thời kỳ trước 1975 đi theo các xu hướng tạo hình phương Tây hoặc lựa chọn sơn mài để tạo nên con đường sáng tác của mình, thì Tú Duyên lại tìm cảm hứng từ tranh khắc gỗ và các câu chuyện dân gian, dân tộc. Trên nền tảng học hỏi kỹ thuật in khắc gỗ truyền thống, tiếp thu tinh thần thẩm mỹ tranh dân gian Đông Hồ, Hàng Trống, ông đã tự mình tìm tòi, sáng tạo ra cách thể hiện mới trong cả khâu khắc và in bản gỗ. Ngoài ra, có thể nói ông cũng là người đầu tiên ở nước ta sử dụng sơn dầu để in tranh khắc gỗ trên nền lụa thay cho trên giấy như thường thấy. Phương pháp in do ông tự tạo ra ấy được chính ông đặt tên là thủ ấn họa" - PGS-TS Nguyễn Nghĩa Phương nhận định.

Suốt cuộc đời, Tú Duyên đã dùng nghề vẽ (khắc và in tranh, in thiệp, in nhãn hàng, minh họa sách báo, bìa đĩa nhạc…) nuôi được vợ và 9 con, có giai đoạn dài gia đình sống ở mức trung lưu. Thông tin này cho thấy tính chuyên nghiệp và sự thành công trong nghề vẽ và kỹ thuật thủ ấn họa của Tú Duyên.

Con đường của chàng trai Bát Tràng

"Đúng 20 tuổi, chàng trai Bát Tràng bắt đầu sang Hà Nội học vẽ tại nhà họa sĩ Nam Sơn rồi sau đó vào lớp dự bị của Trường Mỹ thuật Đông Dương - ông có 3 năm khởi sự nghề vẽ tại đây từ 1935 đến 1938. […]. Cũng rủi cho ông, những năm mà ông luyện thi thì Trường Mỹ thuật Đông Dương xảy ra nhiều trục trặc nên không tuyển sinh các khóa 1935 và 1937. Cửa vào trường cũng rất hẹp: 1936 và 1938 mỗi năm chỉ tuyển 8 sinh viên, trong khi tổng số thí sinh mỗi kỳ thi thường khoảng 45 đến 55 (tỷ lệ 1 chọi 5 - 6 hoặc 7). Cũng năm 1937 thì hiệu trưởng Tardieu mất. Sang năm 1938 ông chạy vạy đủ tiền thuê nhà, mở xưởng vẽ ở Phố Mới (nay là phố Hàng Chiếu có cổng Ô Quan Chưởng), định vừa vẽ vừa kinh doanh... nhưng không thành công. Năm 1939 ông quyết đoán vào Sài Gòn một mình với ý định vừa thử sức vừa tìm kế sinh nhai - nếu được bằng chính nghề vẽ thì tốt biết bao" - họa sĩ Đức Hòa viết.

Năm 1942, ông trở ra Bắc, sang năm 1943 thì cưới vợ người Hà Đông, vợ chồng dọn vào Sài Gòn sinh sống đến cuối đời. Năm 1943 cũng là một cột mốc quan trọng với Tú Duyên, khi ông lần đầu tiên áp dụng thành công kỹ thuật thủ ấn họa trên lụa, vẽ chân dung Phan Thanh Giản.

Kỹ thuật thủ ấn họa sớm đưa tên tuổi ông đến với vinh quang, nên sinh thời ông đã làm 18 triển lãm cá nhân, không chỉ ở Sài Gòn - TP.HCM, mà còn ở Hà Nội, Hải Phòng, Đà Lạt, Huế… Ông từng thuê nhiều người bà con ở Bát Tràng làm thợ phụ việc in ấn dịch vụ, để ông tập trung nhiều hơn với thủ ấn họa. Từ 1963 đến 1975, ông được mời giảng dạy về thủ ấn họa tại nhiều trường đại học, cao đẳng…

Các tác phẩm thủ ấn họa nổi tiếng của Tú Duyên là Thà làm quỷ nước Nam, Phạm Ngũ Lão, Chàng tuổi trẻ vốn dòng hào kiệt, Hai châu Ô Lý vuông ngàn dặm, Góc đình ngày hội, Lưu Bình - Dương Lễ, Khuyến học, Vinh quy bái tổ, Xa xôi em chớ ngại ngùng, Thuyền ơi có nhớ bến chăng, Vai mang khăn gói qua sông… Các bộ tác phẩm thủ ấn họa nổi tiếng có Truyện Kiều, Chinh phụ ngâm…

Sách "Tú Duyên - Thủ ấn họa: Cuộc đời và tác phẩm"

Hôm 20/11, cũng tại triển lãm, đã có buổi ra mắt cuốn sách do nhà sưu tập Thanh Uy chủ biên, cùng sự tham gia biên soạn của họa sĩ Đức Hòa và PGS-TS Nguyễn Nghĩa Phương. Đây có lẽ là ấn phẩm tư liệu, học thuật đầu tiên về Tú Duyên. Buổi ra mắt có sự tham dự của ông Nguyễn Bùi (con trai họa sĩ Tú Duyên) và gia đình.