Giáo sư Hoàng Chương - "cây đại thụ" của nền văn hóa dân tộc

Giáo sư Hoàng Chương - Anh hùng Lao động thời kỳ đổi mới, Viện trưởng Viện Nghiên cứu, bảo tồn và phát huy văn hóa dân tộc - qua đời ngày 5/6/2025, tại Hà Nội. 

Dành tâm huyết với sứ mệnh bảo tồn di sản văn hóa dân tộc, với 60 năm làm việc không mệt mỏi, Giáo sư Hoàng Chương để lại hơn 20 công trình nghiên cứu về văn hóa dân tộc, gây tiếng vang trong và ngoài nước.

Người nuôi dưỡng khát vọng bảo tồn và phát huy văn hóa dân tộc

Giáo sư Hoàng Chương sinh năm 1931, tại Bình Định. Ngay từ nhỏ, ông đã sớm bộc lộ niềm đam mê nghệ thuật truyền thống nên năm 15 tuổi, ông thi vào trường âm nhạc tỉnh. Sau đó, ông tham gia thiếu sinh quân và Đoàn văn công Liên khu V và lần lượt theo học tại trường Đại học Sân khấu Liên Xô (1962-1964), học Tổng hợp văn khóa 8 (1964-1967), làm nghiên cứu sinh ở Rumani (1969-1973). Suốt những năm tháng miệt mài trên giảng đường, Giáo sư Hoàng Chương không ngừng tìm hiểu, trau dồi kiến thức, và nuôi dưỡng khát vọng bảo tồn và phát huy văn hóa dân tộc.

- Công bố hơn 20 công trình nghiên cứu về lý luận nghệ thuật

Giáo sư Hoàng Chương có hơn 20 công trình nghiên cứu đã công bố về lĩnh vực lý luận nghệ thuật, văn hóa dân tộc như: Những vấn đề sân khấu truyền thống, Bài chòi và dân ca Liên khu 5, Nghệ thuật tuồng Bắc, Tuồng và võ thuật dân tộc, Nghệ thuật múa rối nước, 100 năm nghệ thuật cải lương và nghệ thuật dân ca kịch bài chòi… Đây đều là những tài liệu quý cho giới nghiên cứu và biểu diễn.

Ông còn chủ trì, chủ biên nhiều công trình cấp bộ về văn hóa dân tộc.

Ông viết và xuất bản hơn 20 đầu sách và hàng trăm bài báo, bài nghiên cứu về nghệ thuật dân tộc, ca ngợi bậc hiền tài, những người có công, có đức, có tài ở Việt Nam.

- Đưa nghệ thuật dân tộc ra thế giới

Nhằm đưa nghệ thuật dân tộc ra với thế giới, góp phần nâng cao vị thế văn hóa Việt Nam trên trường quốc tế, Giáo sư Hoàng Chương đã tích cực thúc đẩy giao lưu, hợp tác với các quốc gia như Hàn Quốc, Mỹ, Nhật Bản, Pháp, Rumani… Nhiều hội thảo quốc tế do ông thực hiện đã tạo được hiệu ứng tốt trong cộng đồng như "Tuồng với đề tài nước ngoài", "Mối tương đồng giữa văn hóa Việt Nam và Hàn Quốc", "Văn học nghệ thuật với đề tài Tây Sơn", "Âm nhạc và sân khấu truyền thống Việt Nam với người nước ngoài"...

Không chỉ chủ trì nhiều hội thảo khoa học (phối hợp với nhiều địa phương, ban, ngành, đơn vị tổ chức hơn 60 cuộc hội thảo khoa học) và các chương trình đào tạo trong nước, ông còn giảng dạy về nghệ thuật truyền thống Việt Nam ở nhiều trường đại học tại Mỹ, Anh, Pháp, Đức, Hàn Quốc, Nhật Bản…

- Bảo tồn các loại hình nghệ thuật truyền thống

Một dấu ấn nổi bật của Giáo sư Hoàng Chương là công cuộc phục hồi nghệ thuật bài chòi ở miền Bắc sau 35 năm vắng bóng; phục hồi thành công vở bài chòi cổ "Thoại Khanh - Châu Tuấn", biểu diễn phục vụ nhân dân Thủ đô vào dịp kỷ niệm 1.000 năm Thăng Long-Hà Nội.

Ông từng là cố vấn Hội đồng xây dựng hồ sơ di sản của nghệ thuật bài chòi. Ông cũng từng viết cuốn Bảo tồn và phát huy giá trị của bài chòi – cuốn sách quý nhằm phục vụ cho việc lập hồ sơ trình UNESCO công nhận bài chòi là di sản của nhân loại.

Năm 2017, UNESCO đã công nhận Bài chòi là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại.

Ông còn kết nối các nghệ nhân, nghệ sĩ để bảo tồn các loại hình nghệ thuật truyền thống khác, như: tuồng, quan họ, hát xẩm và múa rối nước. Ông đã dàn dựng hơn 50 vở tuồng, trong đó có những tác phẩm nổi bật như "Ngọn lửa Hồng Sơn" hay "Trần Quốc Toản ra quân"… được trao tặng huy chương vàng, bạc tại các hội diễn sân khấu chuyên nghiệp toàn quốc.

- Đưa nghệ thuật dân gian vào trong trường học

Không chỉ dừng lại ở bảo tồn di sản, "thổi hồn", mở ra những chiều không gian để chúng trở nên sống động trong đời sống hiện đại. Ông chính là người đề xướng và thực hiện các dự án đưa nghệ thuật dân gian vào các chương trình ngoại khóa, sinh hoạt văn nghệ trong trường học, giúp học sinh tiếp cận và trân trọng hơn di sản của cha ông. Tiêu biểu là dự án sân khấu học đường, dự án đưa văn hóa giao thông vào cộng đồng qua các phương tiện thông tin đại chúng và các hình thức văn hóa nghệ thuật.

Giáo sư Hoàng Chương tâm niệm: "muốn văn hóa dân tộc không bị mai một thì phải gieo hạt giống trong tâm hồn thế hệ trẻ". Ông tin những người trẻ sẽ hiểu, yêu thích và tiếp bước chặng đường bảo tồn văn hóa dân tộc Việt Nam mà những lớp cha anh đi trước đã mất bao công sức gây dựng. Theo ông, đó là minh chứng của việc tri thức dân gian được trao truyền và kết nối qua các thế hệ.