Giải mã "di sản" khu tập thể (kỳ 4 & hết): Giữ lại tinh thần sống và bản sắc đô thị

Không chỉ gắn với ký ức một thời của nhiều đô thị, các khu tập thể còn ẩn chứa tiềm năng trở thành những không gian phục vụ thương mại, sáng tạo. Vấn đề nằm ở bài toán chuyển hóa và khai thác những giá trị tích tụ trong đó để tiếp tục đóng góp cho diện mạo đô thị đương đại.

1. Thực tế, trong mắt nhiều người, các khu tập thể đang là một bài toán khó trong quá trình phát triển tại những thành phố lớn như Hà Nội. Ở đó, sau hàng chục năm sử dụng, phần lớn nhà tập thể đã xuống cấp nghiêm trọng với sự cũ kỹ, lạc hậu và thiếu an toàn. Ngoài ra, mật độ dân cư gia tăng cùng việc không gian và kiến trúc bị thay đổi so với thiết kế ban đầu cũng khiến nhiều khu tập thể quá tải về hạ tầng và gặp nhiều khó khăn trong công tác cải tạo.

Do vậy, nhiều ý kiến thiên về hướng nên dần xóa bỏ mô hình nhà tập thể để thay thế bằng các khu chung cư hiện đại, phù hợp với đời sống đô thị mới.

Ở chiều ngược lại, trong Khu tập thể - Tìm lại giấc mơ thiên đường, theo phân tích của ThS Phạm Minh Quân, sự hoài niệm về nhà tập thể những năm qua là một hiện tượng xã hội thú vị giữa bối cảnh đô thị hóa nhanh chóng. Với nhiều người, đó chính là biểu tượng của ký ức cộng đồng, nơi từng tồn tại những mối quan hệ gắn bó, sẻ chia đậm tình người giữa nhịp sống khó khăn. Trong khi những khu đô thị mới và chung cư cao tầng tuy mang đến sự tiện nghi, chúng lại dễ khiến con người cảm thấy cô lập, thiếu gắn kết.

Dù vậy, từ tâm lý này, cũng có những cách nhìn theo hướng lý tưởng hóa quá khứ như một thời kỳ tốt đẹp hơn so với thực tế. Ở đó, với một số người, xu hướng hoài niệm về nhà tập thể thường bỏ qua những hạn chế từng có như hạ tầng yếu kém, không gian sống chật hẹp, thiếu tiện nghi...

Và theo ThS Phạm Minh Quân, thay vì nhìn nhà tập thể qua lăng kính màu hồng hoặc hoàn toàn tiêu cực, cách tiếp cận hợp lý là kết hợp giữa sự tôn trọng giá trị ký ức và nhận thức về các vấn đề thực tiễn: Nhà tập thể có ý nghĩa lớn về mặt xã hội và văn hóa, nhưng cần đặt trong bối cảnh lịch sử và thực tế diễn ra của nó.

2. Từ đó, theo chuyên gia này, việc tiếp cận khu tập thể cũ hiện nay nên gắn với 3 giải pháp chủ đạo: Bảo lưu, cải biến và tái thiết. Đầu tiên, bảo lưu là xu hướng được ưu tiên với các nhà tập thể còn tương đối nguyên vẹn và mang giá trị lịch sử, văn hóa đặc biệt. Mục tiêu của hướng đi này là giữ gìn kiến trúc đặc thù, bảo tồn di sản và duy trì cộng đồng sống. Tuy nhiên, cũng cần kết hợp một phần với việc tu bổ và nâng cấp hạ tầng để công trình đáp ứng nhu cầu sinh hoạt hiện đại.

Trong khi đó, cải biến là phương án trung gian, cho phép kiến trúc gốc được giữ lại ở một mức độ nhất định, đồng thời cải thiện tiện nghi của nhà tập thể và duy trì sự kết nối về văn hóa lẫn xã hội. Nhìn chung, đây là giải pháp lý tưởng cho những tòa nhà tập thể có giá trị văn hóa - lịch sử, nên áp dụng ở những trường hợp mà giá trị lịch sử được giữ gìn nhưng cũng cần nâng cấp để đáp ứng nhu cầu sinh hoạt hiện tại. Tuy nhiên, phương án này chỉ khả thi khi có đủ nguồn lực và sự hợp tác giữa chính quyền, cư dân và nhà đầu tư.

Cuối cùng, tái thiết là lựa chọn đang được áp dụng phổ biến tại Hà Nội. Giải pháp này cho phép xây mới hoàn toàn các khu tập thể, đáp ứng tiêu chuẩn hiện đại về an toàn, tiện nghi và quy hoạch đô thị. Tuy nhiên, việc tái thiết cũng đồng nghĩa với sự đánh đổi về giá trị lịch sử - văn hóa, khi những dấu ấn đặc trưng của nhà tập thể có thể biến mất. Vì vậy, ở một chừng mực nào đó, các kiến trúc mới nên có sự tái hiện một phần các yếu tố di sản cũ, đồng thời một số điểm nhấn như các không gian công cộng cũ cũng nên được bảo tồn.

Như thế, 3 giải pháp tương ứng với 3 cấp độ can thiệp khác nhau, tùy thuộc vào tình trạng và giá trị của từng khu tập thể. Và nhìn chung, trong từng trường hợp cụ thể, các khu tập thể nên có sự linh hoạt, kết hợp hài hòa giữa cả 3 giải pháp.

3. Tương tự, theo TS Lê Phước Anh, các khu tập thể ở Hà Nội ẩn chứa nhiều giá trị xứng đáng được gìn giữ và phát huy, nhưng điều đó không có nghĩa toàn bộ đều phải bảo tồn nguyên vẹn. Và việc bảo tồn, theo chuyên gia này, cần được hiểu theo nghĩa rộng: Không chỉ là giữ lại hình thức vật chất, mà quan trọng hơn là duy trì cấu trúc, tinh thần và ký ức đô thị.

Theo đó, yếu tố quy hoạch tổng thể cần được đặt lên hàng đầu: Mạng lưới đường giao thông, sân chung, cây xanh và mặt nước là những thành phần quan trọng cấu thành "tinh thần nơi chốn". Đây cũng là nền tảng giúp kết nối giữa công trình cũ và mới, giữa cộng đồng cư dân hiện hữu và đô thị hiện đại.

Còn đối với từng tòa nhà cụ thể, hướng xử lý có thể khác nhau: Khôi phục nguyên trạng theo thiết kế, giữ nguyên hình thái đã biến đổi, hoặc chỉ bảo tồn một phần kết hợp với xây mới. Thậm chí, trong trường hợp một tòa nhà cơ bản được giữ lại, việc triển khai nhiều kiểu căn hộ khác nhau có thể được tính tới: Có căn hộ sau cải tạo vẫn giữ nguyên cơ cấu, một số khác có thể chuyển đổi mục đích để cho thuê, biến thành quán cà phê, xưởng nghệ thuật... hay sẽ có cả những căn hộ mới được ghép từ 2 - 3 căn hộ cũ.

Và như thế, bảo tồn nhà tập thể không thể hiểu theo nghĩa cứng nhắc hay máy móc, mà phải linh hoạt tùy vào từng điều kiện cụ thể - từ giá trị kiến trúc, tình trạng kỹ thuật đến vai trò trong ký ức cộng đồng. Ở đó, điều quan trọng hơn cả là giữ lại tinh thần sống và bản sắc đô thị đã hình thành trong suốt nhiều thập kỷ, nơi con người, không gian và ký ức đan xen trong một đời sống tập thể đặc thù.