"Dư âm" Giải Bùi Xuân Phái - Vì tình yêu Hà Nội 2025: "Hiện thực" Phạm Bình Chương… đâu chỉ có phố!

Tiếp theo kỳ 1 đã đăng trên TT&VH số ra ngày 3/10, khi đi sâu vào loạt tranh Xuống phố vừa được trao Giải Tác phẩm, ta sẽ thấy Phạm Bình Chương không chỉ gửi gắm một tình yêu bền bỉ với Hà Nội, mà còn xác lập một quan điểm nghệ thuật riêng đầy khám phá. Ở đó, anh chọn đối diện với hiện thực phố, từ cái trần trụi của đời sống để kiến tạo nên mỹ cảm nơi người xem.

Với anh, có những cảnh thực, ai đi ngang cũng dễ dàng bỏ qua, cũng chưa hẳn đẹp với đa số ánh nhìn. Thế nhưng khi họa sĩ chọn thể hiện những hình ảnh này luôn có lý do, tâm tư riêng...

Phải vẽ đến tận cùng cảm xúc

Ví như ở bức Phố Hàng Trống (2013), hiện thuộc bộ sưu tập của Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam và được in trong SGK Mỹ thuật 9 (bộ Kết nối tri thức với cuộc sống), Phạm Bình Chương chọn vẽ chỉ một "khoảnh trống" của phố nhưng đủ ẩn chứa chiêm nghiệm sâu sắc làm nên sức hấp dẫn.

Anh chọn vẽ một khoảng trống - vết tích còn nương lại của ngôi nhà cổ vừa bị phá dỡ. Ở đó, một lát cắt hiện thực tưởng như giản đơn bỗng hiện lên đầy ám gợi: không chỉ là khoảng trống trong không gian đô thị, mà còn là khoảnh khắc giao thời quý giá giữa quá khứ và hiện tại. Đó là điều chỉ người nghệ sĩ với tâm hồn nhạy cảm trước biến chuyển đời sống mới nhận ra và chuyển hóa thành cảm xúc nghệ thuật.

"Tôi không bao giờ, thậm chí luôn tránh vẽ các điểm check-in, những cảnh đẹp đã quá nổi tiếng của Hà Nội như Ô Quan Chưởng, cầu Thê Húc, phố Phan Đình Phùng… Đó là cảnh đẹp dễ thấy, thuộc về thế giới của nhiếp ảnh. Còn hội họa là một lăng kính khác. Từ đời thực, tôi chọn vẽ một chiếc xe đạp dựng bên bờ tường. Liệu có gì đẹp ở hình ảnh này? Chỉ cần chọn một góc nắng đẹp đủ để khiến những hình ảnh tưởng như chẳng có gì lại trở nên đầy gợi cảm. Hà Nội được đẹp ở thời điểm, đó là sự đúc kết tinh tế của cảm xúc mà người vẽ chắt lọc" - anh bày tỏ.

"Bởi thế, tôi muốn vẽ không cần người mà vẫn đưa được đời sống của con người vào tranh. Đó là những vẻ đẹp bất giác lóe lên trong một khung cảnh bình thường, thậm chí tầm thường… Điều này hay hơn việc họa sĩ cố tìm ra những thứ thật đặc biệt hoặc riêng biệt".

Rõ ràng, với lối vẽ hiện thực, Phạm Bình Chương hoàn toàn có thể vẽ một loạt tranh "áp đặt" cho người xem, miễn sao đẹp là được. Nó có thể đem lại sự nhàn hạ hoặc hiệu quả kinh tế. Nhưng anh đã không làm thế! Bởi, anh thích sự tự nhiên từ tâm hồn, từ cảm xúc thực sự để dẫn dắt con người nghệ sĩ, như một cuộc chơi mà không biết trước sẽ vẽ cái gì, vẽ như thế nào. Vẽ cứ vẽ, cảnh làm đầy cảm xúc sẽ thôi thúc anh vẽ, cảm xúc đến mức, nhiều khi anh không hiểu tại sao lại vẽ. Với Chương, mọi sự toan tính đều làm giảm giá trị trong nghệ thuật.

"Nghệ sĩ luôn thay đổi. Tâm vô thường mà. Hôm nay nghĩ kiểu này, mai nghĩ kiểu khác. Nhìn về cái đẹp cũng thế. Không vì cái đẹp của Hà Nội bị thay đổi mà không còn yêu Hà Nội nữa. Đã vẽ cái gì phải yêu cái đó, còn nếu không yêu có thể đổi đề tài khác" - anh nhấn mạnh - "Không sợ việc vẽ như cũ, cũng không sợ vẽ thay đổi. Quan trọng khi vẽ, liệu mình có thực sự yêu công việc đó, yêu cảm xúc đó hay không? Và khi đã nuôi được cảm xúc sẽ giúp người họa sĩ vượt qua tất cả những rào cản, không tạo gánh nặng trong sáng tạo từ những danh xưng được khoác lên mình".

Có lẽ cũng bởi yêu công việc mình làm, tôn trọng cảm xúc mình có nên anh vẽ trước hết để thỏa mãn cái tôi nghệ sĩ. Nhưng tranh anh hay ở chỗ, có được sự cộng hưởng nơi cảm xúc của người xem. Để rồi, anh cho biết, không ít lần triển lãm, có những người xem đến với anh có lúc ngẩn ngơ hồi lâu trước một hình ảnh, có người lại mỉm cười với một chi tiết nhỏ mà nhớ về ký ức, có người xem tranh mà nhớ người mẹ, người bà đã mất, có người lại rơm rớm nước mắt vì sự nuối tiếc trước thứ đã mãi mãi mất đi…

"Tôi luôn muốn người xem phải có sự chú ý, để tâm vào tác phẩm. Tại sao họa sĩ lại vẽ cái này cái kia… họ phải đặt ra những câu hỏi. Người họa sĩ luôn muốn níu chân người xem đứng lâu hơn trước tác phẩm bằng những câu hỏi như thế" - anh thành thực - "Để thuyết phục, người họa sĩ phải bày ra một bữa tiệc của cảm xúc để người xem được ăn đủ. Phải vẽ đến tận cùng, đến khi "moi" được ra tất cả những ký ức, tâm tư sâu kín của người xem. Tranh đủ trữ lượng cảm xúc, câu chuyện sẽ tạo ra được sự đồng điệu giữa họa sĩ và người thưởng thức. Đó là lý do vì sao tôi luôn phải bỏ công bỏ sức vẽ thật kỹ, thật lâu cho từng tác phẩm".

Thực tế thì, 25 năm qua Phạm Bình Chương chỉ vẽ chừng 200 tác phẩm hiện thực phố, tính một cách tương đối, chưa đầy 10 bức/năm. Những con số này đủ để thấy sự cần mẫn của anh chăm chút cho từng cảm xúc, câu chuyện gửi gắm vào tranh.

Có một lối hiện thực riêng

Dấn thân có lẽ là 2 chữ chính xác nhất ghi nhận hành trình theo đuổi hội họa hiện thực của Phạm Bình Chương suốt 25 năm qua. Như chính anh tâm niệm, "sự dấn thân phải đến từ những nỗ lực hết sức, thậm chí phải kiệt sức".

Ví như việc để chuẩn bị cho triển lãm Xuống phố 4, có những khi anh tưởng như kiệt sức, quên ăn, quên ngủ, có thể vẽ mười mấy tiếng không cảm thấy đói, thấy mệt. Đây là cảm giác anh chưa từng có trước đây. Theo anh, đôi khi một người nghệ sĩ cần có trạng thái "nhập thiền" cho sáng tạo. Sự tập trung cao độ tạo nên sự thăng hoa trong nghệ thuật.

Và có lẽ cũng chính bằng sự dấn thân trong sáng tạo nên Phạm Bình Chương đã có được cho riêng mình những thành quả xứng đáng. Đó không chỉ là những lời tán dương của công chúng, đồng nghiệp, giới chuyên môn, đó cũng không hẳn là những "định danh" đáng trân trọng gắn với đề tài Hà Nội. Hơn thế, anh đã định hình cho mình một lối vẽ hiện thực mang đậm dấu ấn cá nhân. Những sáng tạo, thử nghiệm của anh với lối vẽ ấy đủ sức thuyết phục để gọi tên một phong cách hội họa hiện thực mang tên Phạm Bình Chương.

Hội họa hiện thực vốn là khe cửa hẹp với một số phong cách đã được định hình như hiện thực (realism), cực thực (hyperrealism) hoặc vẽ như ảnh (photorealism)… Thật khó để cho bất cứ một họa sĩ nào tạo ra sự khác biệt nếu không có sự sáng tạo dấn thân.

Soi tranh của Phạm Bình Chương vào những phong cách hiện thực đã được định hình sẽ thấy anh không hoàn toàn thuộc về quy chuẩn nào. Chưa kể, người họa sĩ này còn chủ đích tạo ra một hiện thực hội tụ với đủ các trường phái hội họa. Riêng ở khía cạnh này, có lẽ anh là một nghệ sĩ tham vọng.

Trước tranh Phạm Bình Chương, đứng từ xa tưởng rằng anh vẽ cực thực, nhưng khi nhìn gần lại chỉ thấy những đường bút, đường bay rất thoải mái, nét không kỹ càng đến mức tinh vi. Tranh của anh càng không phải là "hiện thực ảnh", bởi sự lắp ghép chi tiết, không phải trong một khoảnh khắc, mà từ nhiều nguồn tư liệu khác nhau để đảm bảo hình ảnh gần như hoàn hảo, tạo cảm quan giống thực, mà không phải giống ảnh.

Tranh của anh tạo cảm giác vừa là tranh, vừa là thực khó đoán định. Hiệu ứng này được tạo ra còn đến từ sự hội tụ của nhiều trường phái được anh dụng công chắt lọc và thể hiện.

Anh tiết lộ: "Tranh của tôi là sự hội tụ. Có cổ điển với những chuẩn mực trong bố cục, tạo hình và diễn tả. Có trừu tượng là những đường bay, gạt đầy phóng khoáng, ngẫu nhiên nương theo cảm xúc bất định. Có ấn tượng với ánh sáng tự nhiên, màu sắc nóng lạnh, bổ túc… Sự hội tụ này có lẽ khiến tranh tôi rất khó đoán về trường phái, lối vẽ. Nhưng cuối cùng tranh của tôi vẫn đem lại cho người xem một hiện thực chân thật, thật cả về hình ảnh lẫn cảm xúc".

Hiện thực Phạm Bình Chương là thế, không giới hạn về phong cách, trường phái, để tung tẩy với những sáng tạo không giới hạn. Bởi thế, xem tranh anh không thuần túy chỉ có yếu tố thị giác hiện hữu trước mắt, mà còn tạo ra những liên tưởng nằm phía sau những hình ảnh thực. Ít ai xem tranh anh mà không thấy được sự gần gũi, thân thương, mà nhớ về những miền ký ức, kỷ niệm đã qua.

Cũng bởi thế, cái hay của hiện thực Phạm Bình Chương là thực mà không thực, không thực mà thực. Anh không vờn tỉa, mà chỉ là đặt bút sao cho trúng cảm xúc thị giác.

Như lời họa sĩ nhấn mạnh: "Hiện thực của tôi là thứ hiện thực trong tâm người xem, không phải cái họ nhìn thấy, mà là cái họ cảm thấy".

"Xem tranh, họ cảm nhận được cái lênh láng của nước mưa đọng lại trên vỉa hè, cảm nhận được cái xốn xang của những vệt nắng xiên làm ửng hồng cả một góc phố, cảm thấy độ bóng của những tấm nilon, cảm giác bở bùng bục của tường cũ,… Chỉ qua tranh, người xem như có cảm giác sờ được, nghe được cuộc sống thông qua ngôn ngữ hiện thực. Thậm chí, khi đã rời ánh nhìn, đôi khi người xem vẫn bị ám ảnh với cái thật trong tranh. Bởi thế mà có những người mua tranh đơn giản chỉ vì muốn giữ lại cho mình những cảm giác khó nắm bắt như một vệt nắng ngang qua phố".

Sẽ thật khó để đưa ra một định danh chính xác cho lối vẽ hiện thực của Phạm Bình Chương. Phải chăng là "hiện thực tâm tưởng", "hiện thực cảm giác"…? Có lẽ chính sự khó đoán định, giải mã này khiến cho tranh hiện thực của anh thực sự hấp dẫn và khác biệt. Và, đời nghệ sĩ đôi khi cũng chỉ cần có thế đủ để ghi danh mình trong một dòng chảy sáng tạo bất tận…