Đó là một hành trình tuy chưa dài với đời nghệ sĩ nhưng đủ để Phạm Bình Chương khẳng định một dấu ấn hội họa mang tên mình. Cũng với hành trình bền bỉ theo đuổi đề tài Hà Nội với loạt triển lãm Xuống phố trong suốt 20 năm qua, anh đã được đề cử Giải thưởng Bùi Xuân Phái - Vì tình yêu Hà Nội lần 18 - 2025 ở hạng mục Tác phẩm.

Thành công với hiện thực thế nhưng những năm tháng đầu tiên của sự nghiệp hội họa, Chương lại được biết đến là một họa sĩ trừu tượng. Anh vẽ khá nhiều tranh trừu tượng và cũng đã có một số triển lãm nhóm. Theo trừu tượng được khoảng 2 năm, một bước ngoặt lớn nhưng cũng đầy tình cờ đến với anh như một duyên khởi bước vào con đường hiện thực. Đó là khi anh tham dự Triển lãm Mỹ thuật Thủ đô năm 1999 với bức tranh Phố Hàng Đường.

Bức tranh vẽ phố Hàng Đường với những ngôi nhà cổ san sát, nắng chiếu hanh hao trên từng khung cửa chấn song, từng chiếc bạt che chắn trước cửa hàng bán quần áo cũng bởi nắng mà ánh rực một góc phố… Một khung cảnh "mặt phố" rất Hà Nội, giản dị mà sống động như thực… Chính những trạng thái này đã khiến bức tranh năm đó của Chương gây ấn tượng với nhiều người xem bởi một kiểu vẽ phố lạ mắt, "vẽ như chụp ảnh"…

Kể từ dấu mốc này, trong Chương có một sự hứng khởi đặc biệt. Để rồi, anh quyết định thử sức với lối vẽ, với chủ đề này. Thời điểm bắt đầu, ngay bản thân anh cũng không nghĩ mình có thể đi đường dài với hiện thực, với phố Hà Nội. Nhưng thời gian sau, khi anh chuyên tâm vẽ liên tục, số tranh nhiều lên, có người hỏi mua. Vì chưa từng có bức trừu tượng nào được mua nên khi bán được tranh hiện thực, anh càng hưng phấn và tự tin với lựa chọn của mình.

Chỉ một thời gian ngắn sau, vẽ phố đem đến cho Chương những thành công rất nhanh chóng. Anh liên tiếp đoạt 2 giải của Hội Mỹ thuật Việt Nam về đề tài phố Hà Nội trong các năm 1999, 2000. Tranh phố của anh cũng đã xuất hiện trên thị trường quốc tế tại triển lãm Hanoi - With Heart and Soul and Mind ở Hong Kong (Trung Quốc) năm 2001 cùng với một nhóm họa sĩ hàng đầu của Việt Nam thời điểm đó như Thành Chương, Công Quốc Hà, Bùi Hữu Hùng, Phạm An Hải, Quách Đông Phương,…

Những thành công bước đầu khiến tên tuổi của Phạm Bình Chương được chú ý. Năm 2004, anh được một người chủ gallery danh tiếng ở Hà Nội lúc bấy giờ ngỏ ý mời làm triển lãm cá nhân. Và rồi, nhờ được khích lệ bằng những tình cảm, sự quan tâm đặc biệt, anh quyết định bày triển lãm cá nhân đầu tiên mang tên Xuống phố. Đây cũng chính là dấu mốc quan trọng mở ra chặng đường chính thức của Phạm Bình Chương với hiện thực phố.

Kể từ lần Xuống phố đầu tiên cách đây tròn 20 năm, đến nay Phạm Bình Chương gần như đã tạo được một "cái tên" đóng đinh với đề tài Hà Nội. Chừng ấy năm, đã có biết bao những đánh giá, cảm nhận từ công chúng, giới chuyên môn về tranh phố của anh như người miệt mài tìm "hồn phố", người lưu giữ ký ức Hà Nội bằng tranh… Mọi nhận xét này đều xác đáng bởi cái đẹp của từng góc phố Hà Nội được Chương vẽ bằng trải nghiệm, cảm xúc, góc nhìn thật hoàn toàn xuất phát từ thực cảnh của Hà Nội. Hay nói một cách dễ hiểu, Hà Nội có sao, Chương vẽ như thế. Anh không vẽ thứ mà anh không được chứng kiến, cảm nhận.

Thế nhưng, nếu chỉ nhìn tranh Chương đơn thuần ở vẻ đẹp của cảnh vật, con người thì có lẽ chưa đủ. Bởi thẳm sâu trong những nét vẽ kỳ khu, những hình khối chặt chẽ, bố cục hoàn hảo… còn ẩn chứa những câu chuyện văn hóa, những biến chuyển thời cuộc mà chỉ có người yêu Hà Nội thật nhiều, suy tư về Hà Nội thường trực mới nhìn ra, để rồi dùng ngôn ngữ hội họa mà diễn tả.

Chỉ cần quan sát từ Xuống phố (2004) đến Xuống phố 4 đủ để thấy đời sống và con người của Hà Nội đã thay đổi ra sao, ít nhất là từ góc nhìn của Phạm Bình Chương. Sự thay đổi này đến rất đỗi tự nhiên với chuỗi 4 triển lãm Xuống phố qua từng năm.

Như lời anh bộc bạch: "Ở giai đoạn đầu, tôi vẽ Hà Nội chỉ tìm sự sâu lắng, tĩnh tại trong diện mạo của phố phường. Tôi thường tìm tới những khung cảnh nhỏ hẹp, lặng lẽ, thâm trầm của những góc phố, con ngõ,… Đây là giai đoạn, tôi gần như không vẽ người trong tranh, thậm chí đã vẽ người rồi lại xóa đi. Tranh lặng đến mức như thế! Có lẽ, tìm sự lặng lẽ hợp với cảm xúc của tôi thời điểm này, đó là sau một quá trình đã hết mình và xả thân với trừu tượng".

Đến những lần Xuống phố tiếp theo, một Hà Nội lặng lẽ đã dần chuyển trạng thái trong tranh của Phạm Bình Chương. Anh bắt đầu nhìn Hà Nội ở những góc rộng hơn, có những góc nhìn toàn cảnh, yếu tố con người cũng được điểm xuyết cho đến sự hiện hữu chân thực như những nhân vật chính trong tranh.

"Ở giai đoạn sau, tôi bắt đầu quan sát sự sống động của đời sống nhiều hơn, mạnh hơn. Tôi có nhu cầu tìm đến những giá trị của cuộc sống chứ không đơn thuần chỉ chú ý đến cảnh vật. Những tác phẩm của Xuống phố 2, 3… cho thấy một Hà Nội sống động hơn với sự xuất hiện của nhiều yếu tố con người, thời tiết, cảnh vật,… thậm chí có cả những hình ảnh chưa đẹp như biển quảng cáo, rao vặt cũng bắt đầu được thể hiện" - họa sĩ chia sẻ - "Đây là thời điểm, tôi bắt đầu có suy nghĩ nên chăng cần có những "dấu hiệu" của đời sống, có yếu tố hiện đại đưa vào tranh để mang đến những hình dung đúng chất phố hơn khi vẽ về Hà Nội".

Đặc biệt đến Xuống phố 4, Phạm Bình Chương đã đẩy góc nhìn về một Hà Nội đương đại lên cao hơn với những biểu hiện của một đời sống chứa đựng đầy đủ những sắc thái của "sự va chạm dịu êm". Đó là một Hà Nội chứa đựng trong mình một đời sống đang tiếp diễn đầy cạnh tranh giữa cái cũ và cái mới, giữa sự tiện dụng và ngăn nắp…

Với Chương, "chọn vẽ những hình ảnh này, tôi muốn đi vào cuộc sống mạnh mẽ hơn. Cuộc sống có đủ sự hỗn tạp như thế nhưng họa sĩ vẫn dám vẽ sự hỗn tạp đó. Sự hỗn tạp vẫn được thể hiện dưới góc nhìn thẩm mỹ, chỉ là không quá chắt lọc theo kiểu duy mỹ, để tranh có hơi thở của đời sống được đẩy lên cao".

Kể ra như vậy để thấy 25 năm cho một hành trình vẽ phố, Phạm Bình Chương cứ tự nhiên chuyển biến trong sáng tạo hiện thực như cái dịu êm trong sự biến chuyển của đời sống Hà Nội. Những chuyển biến đó đủ để anh làm nên một hành trình tự sự phố đủ sắc thái, khi thì gợi thương, gợi nhớ với cảnh cũ, chốn xưa, khi lại nặng trĩu những tâm tư lắng sâu về đời phố, đời người trước những biến thiên cuộc đời.

Với một họa sĩ hiện thực, vẽ một bức tranh đẹp, giống thực có lẽ không khó. Thế nhưng, để khiến người xem yêu, rồi cùng khóc, cùng cười, cùng tâm tư với người vẽ về cảnh thực được trình hiện trên tranh lại là một thách thức không nhỏ. Với Phạm Bình Chương, có lẽ anh đã mang đến cho người xem của mình hơn một bức tranh, chính xác là một câu chuyện được kể bằng cảm xúc tự nhiên.

Để không "nệ thực" thuần túy mà kể được câu chuyện của phố, để chinh phục người xem bằng con mắt nghệ thuật, có lẽ Chương đã chọn cho mình những biểu hiện khác biệt.

Anh kể: "Tôi đã từng vẽ một bức tranh rất hóc hiểm. Vẽ 4 cái xe tập kết rác, treo đủ thứ rác từ trong ra ngoài (bức Chiều muộn). Đó là nơi hôi hám, thường không ai muốn lại gần trong thực tế. Tôi muốn đặt vấn đề vẽ hình ảnh xấu như vậy, liệu người xem có thích? Nó có mang tới cảm giác bẩn? Và rồi, bức tranh này đã được tôi bày ở triển lãm ra mắt Nhóm hiện thực (2015). Không ngờ công chúng đến xem rất thích và thấy kỳ lạ với cảnh tượng như thế lại đưa được lên tranh. Có một người xem đã mua bức tranh này, rồi có người còn đòi mua lại. Sau này tôi biết người sưu tập đó đã treo tranh trong phòng làm việc. Với họ, đó là một bức tranh, không phải xe rác. Đã là tranh thì có thẩm mỹ riêng, tức là vẻ đẹp của hội họa".

Với Phạm Bình Chương, sự hấp dẫn của hội họa khác với sự hấp dẫn của đời thường. "Vẻ đẹp đời thường được đánh giá bằng sự dễ chịu, đem đến sự thoải mái, thư giãn cho con người. Đó là những vẻ đẹp rất dễ thấy. Còn vẻ đẹp trong hội họa lại rất lạ, như Van Gogh từng vẽ đôi giày rách mà trở thành huyền thoại. Vẻ đẹp của hội họa phải khác biệt. Nó phải có cái gì đằng sau những hình tượng được diễn tả trong tranh. Tính hiện thực trong hội họa lại càng thử thách người họa sĩ không thể vẽ khác đi, phải từ cuộc sống quá thật, quá trần trụi mà vẫn tạo ra những vẻ đẹp, sự thanh cao".

Đi sâu vào loạt tranh Xuống phố, Phạm Bình Chương cũng biểu hiện một quan điểm nghệ thuật tương tự. Với anh, có những cảnh thực, ai đi ngang cũng dễ dàng bỏ qua, cũng chưa hẳn đẹp với đa số ánh nhìn. Thế nhưng khi họa sĩ chọn thể hiện những hình ảnh này luôn có lý do, tâm tư riêng...

Ví như ở bức Phố Hàng Trống (2013), hiện thuộc bộ sưu tập của Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam và được in trong SGK Mỹ thuật 9 (bộ Kết nối tri thức với cuộc sống), Phạm Bình Chương chọn vẽ chỉ một "khoảnh trống" của phố nhưng đủ ẩn chứa chiêm nghiệm sâu sắc làm nên sức hấp dẫn của họa phẩm này. Anh chọn vẽ một khoảng trống - vết tích còn nương lại của ngôi nhà cổ vừa bị phá dỡ. Ở đó, một lát cắt hiện thực tưởng như giản đơn bỗng hiện lên đầy ám gợi: không chỉ là khoảng trống trong không gian đô thị, mà còn là khoảnh khắc giao thời quý giá giữa quá khứ và hiện tại. Đó là điều chỉ người nghệ sĩ với tâm hồn nhạy cảm trước biến chuyển đời sống mới nhận ra và chuyển hóa thành cảm xúc nghệ thuật.

 "Tôi không bao giờ, thậm chí luôn tránh vẽ các điểm check-in, những cảnh đẹp đã quá nổi tiếng của Hà Nội như Ô Quan Chưởng, cầu Thê Húc, phố Phan Đình Phùng, v.v… Đó là cảnh đẹp dễ thấy, thuộc về thế giới của nhiếp ảnh. Còn hội họa là một lăng kính khác. Từ đời thực, tôi chọn vẽ một chiếc xe đạp dựng bên bờ tường. Liệu có gì đẹp ở hình ảnh này? Chỉ cần chọn một góc nắng đẹp đủ để khiến những hình ảnh tưởng như chẳng có gì lại trở nên đầy gợi cảm.  Hà Nội được đẹp ở thời điểm, đó là sự đúc kết tinh tế của cảm xúc mà người vẽ chắt lọc" - anh bày tỏ.

"Những xe rác được tập kết cuối giờ chiều đôi khi là khoảnh khắc khiến người họa sĩ bồi hồi nhìn ra như những con người sau một ngày đến giờ gặp nhau, trò chuyện với nhau… Tôi rất muốn nhìn mọi đồ vật vô tri thành yếu tố người" - anh nói thêm - "Hoặc trên hè phố không thiếu những hộp đánh giày, hộp đồ sửa xe, cái bơm, thúng nan quang gánh… được con người sử dụng đôi khi xuất hiện không được ngăn nắp, gọn gàng nhưng chúng có đời sống riêng của mình. Bởi thế, tôi muốn vẽ không cần người mà vẫn đưa được đời sống của con người vào tranh. Đó là những vẻ đẹp bất giác lóe lên trong một khung cảnh bình thường, thậm chí tầm thường… Điều này hay hơn việc họa sĩ cố tìm ra những thứ thật đặc biệt hoặc riêng biệt".

Rõ ràng, với lối vẽ hiện thực, Phạm Bình Chương hoàn toàn có thể vẽ một loạt tranh áp đặt cho người xem miễn sao đẹp là được. Nó có thể đem lại sự nhàn hạ hay hiệu quả kinh tế. Nhưng anh đã không làm thế! Bởi, Chương thích sự tự nhiên từ tâm hồn, từ cảm xúc thực sự để dẫn dắt con người nghệ sĩ trong anh như một cuộc chơi mà không biết trước sẽ vẽ cái gì, vẽ như thế nào. Vẽ cứ vẽ, cảnh làm đầy cảm xúc sẽ thôi thúc anh vẽ, cảm xúc đến mức, nhiều khi anh không hiểu tại sao lại vẽ. Với Chương, mọi sự toan tính đều làm giảm giá trị trong nghệ thuật.

"Nghệ sĩ luôn thay đổi. Tâm vô thường mà. Hôm nay nghĩ kiểu này, mai nghĩ kiểu khác. Nhìn về cái đẹp cũng thế. Không vì cái đẹp của Hà Nội bị thay đổi mà không còn yêu Hà Nội nữa. Đã vẽ cái gì phải yêu cái đó, còn nếu không yêu có thể đổi đề tài khác" - anh nhấn mạnh - "Không sợ việc vẽ như cũ, cũng không sợ vẽ thay đổi. Quan trọng khi vẽ, liệu mình có thực sự yêu công việc đó, yêu cảm xúc đó hay không? Và khi đã nuôi được cảm xúc sẽ giúp người họa sĩ vượt qua tất cả những rào cản, không tạo gánh nặng trong sáng tạo từ những danh xưng được khoác lên mình".

Có lẽ cũng bởi yêu công việc mình làm, tôn trọng cảm xúc mình có nên Chương vẽ trước hết để thỏa mãn cái tôi nghệ sĩ. Nhưng tranh Chương hay ở chỗ có được sự cộng hưởng nơi cảm xúc của người xem. Để rồi, anh cho biết không ít lần triển lãm, có những người xem đến với anh có lúc ngẩn ngơ hồi lâu trước một hình ảnh, có người lại mỉm cười với một chi tiết nhỏ mà nhớ về ký ức, có người xem tranh mà nhớ người mẹ, người bà đã mất, có người lại rơm rớm nước mắt vì sự nuối tiếc trước thứ đã mãi mãi mất đi…

"Tôi luôn muốn người xem phải có sự chú ý, để tâm vào tác phẩm. Tại sao họa sĩ lại vẽ cái này cái kia… họ phải đặt ra những câu hỏi. Người họa sĩ luôn muốn níu chân người xem đứng lâu hơn trước tác phẩm bằng những câu hỏi như thế" - anh thành thực - "Để thuyết phục, người họa sĩ phải bày ra một bữa tiệc của cảm xúc để người xem được ăn đủ. Phải vẽ đến tận cùng đến khi "moi" được ra tất cả những ký ức, tâm tư sâu kín của người xem. Tranh đủ trữ lượng cảm xúc, câu chuyện sẽ tạo ra được sự đồng điệu giữa họa sĩ và người thưởng thức. Đó là lý do vì sao tôi luôn phải bỏ công bỏ sức vẽ thật kỹ, thật lâu cho từng tác phẩm".

Thực tế thì 25 năm qua, Phạm Bình Chương chỉ vẽ chừng 200 tác phẩm hiện thực phố, tính một cách tương đối chưa đầy 10 bức/năm. Những con số này đủ để thấy sự cần mẫn của anh chăm chút cho từng cảm xúc, câu chuyện gửi gắm vào tranh.

Dấn thân có lẽ là 2 chữ chính xác nhất ghi nhận hành trình theo đuổi hội họa hiện thực của Phạm Bình Chương suốt 25 năm qua. Như chính anh tâm niệm, "sự dấn thân phải đến từ những nỗ lực hết sức, thậm chí phải kiệt sức".

Ví như việc để chuẩn bị cho triển lãm Xuống phố 4, có những khi anh tưởng như kiệt sức, quên ăn, quên ngủ, có thể vẽ mười mấy tiếng không cảm thấy đói, thấy mệt. Đây là cảm giác anh chưa từng có trước đây. Theo anh, đôi khi một người nghệ sĩ cần có trạng thái "nhập thiền" cho sáng tạo. Sự tập trung cao độ tạo nên sự thăng hoa trong nghệ thuật.

Và có lẽ cũng chính bằng sự dấn thân trong sáng tạo nên Phạm Bình Chương đã có được cho riêng mình những thành quả xứng đáng. Đó không chỉ là những lời tán dương của công chúng, đồng nghiệp, giới chuyên môn, đó cũng không hẳn là những "định danh" đáng trân trọng gắn với đề tài Hà Nội. Hơn thế, anh đã định hình cho mình một lối vẽ hiện thực mang đậm dấu ấn cá nhân. Những sáng tạo, thử nghiệm của anh với lối vẽ ấy đủ sức thuyết phục để gọi tên một phong cách hội họa hiện thực mang tên Phạm Bình Chương.

Hội họa hiện thực vốn là khe cửa hẹp với một số phong cách đã được định hình như hiện thực (realism), cực thực (hyperrealism) hoặc vẽ như ảnh (photorealism)… Thật khó để cho bất cứ một họa sĩ nào tạo ra sự khác biệt nếu không có sự sáng tạo dấn thân. Soi tranh của Chương vào những phong cách hiện thực đã được định hình sẽ thấy anh không hoàn toàn thuộc về quy chuẩn nào. Chưa kể, người họa sĩ này còn chủ đích tạo ra một hiện thực hội tụ đủ các trường phái hội họa. Riêng ở khía cạnh này, có lẽ Chương là một nghệ sĩ tham vọng.

Trước tranh Phạm Bình Chương, đứng từ xa tưởng rằng anh vẽ cực thực nhưng khi nhìn gần lại chỉ thấy những đường bút, đường bay rất thoải mái, nét không kỹ càng đến mức tinh vi. Tranh của anh càng không phải là "hiện thực ảnh" bởi sự lắp ghép chi tiết, không phải trong một khoảnh khắc, mà từ nhiều nguồn tư liệu khác nhau để đảm bảo hình ảnh gần như hoàn hảo, tạo cảm quan giống thực, mà không phải giống ảnh. Tranh của Chương tạo cảm giác vừa là tranh, vừa là thực khó đoán định. Hiệu ứng này được tạo ra còn đến từ sự hội tụ của nhiều trường phái được anh dụng công chắt lọc và thể hiện.

Anh tiết lộ: "Tranh của tôi là sự hội tụ. Có cổ điển với những chuẩn mực trong bố cục, tạo hình và diễn tả. Có trừu tượng là những đường bay, gạt đầy phóng khoáng, ngẫu nhiên nương theo cảm xúc bất định. Có ấn tượng với ánh sáng tự nhiên, màu sắc nóng lạnh, bổ túc… Sự hội tụ này có lẽ khiến tranh tôi rất khó đoán về trường phái, lối vẽ. Nhưng cuối cùng tranh của tôi vẫn đem lại cho người xem một hiện thực chân thật, thật cả về hình ảnh lẫn cảm xúc".

Hiện thực Phạm Bình Chương là thế, không giới hạn về phong cách, trường phái để tung tẩy với những sáng tạo không giới hạn. Bởi thế, xem tranh Chương không thuần túy chỉ có yếu tố thị giác hiện hữu trước mắt mà còn tạo ra những liên tưởng nằm phía sau những hình ảnh thực. Không ai xem tranh anh mà không thấy được sự gần gũi, thân thương mà nhớ về những miền ký ức, kỷ niệm đã qua.

Cũng bởi thế, cái hay của hiện thực Phạm Bình Chương là thực mà không thực, không thực mà thực. Anh không vờn tỉa, mà chỉ là đặt bút sao cho trúng. Có thể nói, hiện thực của Phạm Bình Chương là "cực thực có bút pháp"…

Như lời họa sĩ nhấn mạnh: "Hiện thực của tôi là thứ hiện thực trong tâm người xem, không phải cái họ nhìn thấy, mà là cái họ cảm thấy. Xem tranh, họ cảm nhận được cái lênh láng của nước mưa đọng lại trên vỉa hè, cảm nhận được cái xốn xang của những vệt nắng xiên làm ửng hồng cả một góc phố, cảm thấy độ bóng của những tấm nilon, cảm giác bở bùng bục của tường cũ,… Chỉ qua tranh, người xem như có cảm giác sờ được, nghe được cuộc sống thông qua ngôn ngữ hiện thực. Thậm chí, khi đã rời ánh nhìn, đôi khi người xem vẫn bị ám ảnh với cái thật trong tranh. Bởi thế mà có những người mua tranh đơn giản chỉ vì muốn giữ lại cho mình những cảm giác khó nắm bắt như một vệt nắng ngang qua phố".

Sẽ thật khó để đưa ra một định danh chính xác cho lối vẽ hiện thực của Phạm Bình Chương. Phải chăng là "hiện thực tâm tưởng", "hiện thực cảm giác"…? Có lẽ chính sự khó đoán định, giải mã này khiến cho tranh hiện thực của Chương thực sự hấp dẫn và khác biệt. Và, đời nghệ sĩ đôi khi cũng chỉ cần có thế đủ để ghi danh mình trong một dòng chảy sáng tạo bất tận…