Đối thoại xuyên thời gian giữa Tô Ngọc Vân và 7 họa sĩ đương thời

Ngày 18/10 tại K-Art Studio (67 Tô Hiến Thành, Hà Nội), triển lãm “Hình vang vọng ý” đã giới thiệu 71 ký họa trải dài suốt các giai đoạn sáng tác của danh họa Tô Ngọc Vân, đặt song hành với tác phẩm của 7 họa sĩ đương thời gồm Kim Bạch, Đặng Xuân Hòa, Phan Cẩm Thượng, Duy Hòa, Triệu Phương, Lê Thúy và Xuân Lam. 

Sự kiện diễn ra trong bối cảnh kỷ niệm 100 năm thành lập Trường Mỹ thuật Đông Dương, như một cách kết nối đường dây tư tưởng từ Đông Dương đến hôm nay. Buổi khai mạc có sự hiện diện của ông Nguyễn Sĩ Dũng (nguyên Phó Chủ nhiệm Văn phòng Quốc hội), ông Vũ Quang Minh (nguyên Thứ trưởng Bộ Ngoại giao), bà Đặng Thị Phong Lan (Hiệu trưởng Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam), cùng nhiều họa sĩ, nhà sưu tầm và công chúng yêu nghệ thuật.

Triển lãm hướng tới một cuộc đối thoại xuyên thế hệ giữa “hình” và “ý” - hai yếu tố cốt lõi trong tư duy tạo hình của Tô Ngọc Vân và thực hành nghệ thuật đương thời. Đồng giám tuyển Lê Hoàng Nam Phương chia sẻ ý tưởng đặt tác phẩm của danh họa bên cạnh các sáng tác hôm nay để làm rõ nghệ thuật như một cuộc trao đổi không ngừng giữa quá khứ và hiện tại; còn Ace Lê nhấn mạnh “sợi chỉ đỏ” liên kết hình họa và ý niệm xuyên suốt nhiều thế hệ, từ kháng chiến đến hiện đại và đương đại. Thay vì sắp đặt theo trục thời gian, không gian trưng bày được thiết kế theo “độ vang” của tư tưởng, để người xem đứng giữa dòng chảy ký ức và đối thoại hơn là chỉ đứng trước tranh.

Bảy mươi mốt ký họa của Tô Ngọc Vân bao quát từ thời ông còn là sinh viên Trường Mỹ thuật Đông Dương, sau khi tốt nghiệp, qua giai đoạn sơ tán – kháng chiến, cho đến lúc ông hy sinh tại mặt trận Điện Biên Phủ. Các bút ký phô bày kỹ pháp vững vàng, khả năng chắt lọc hình thể và “thổi hồn” nhân vật; những quan niệm cốt lõi như “chắt lọc và giản lược”, “ẩn dụ và biểu tượng”, “tổng hợp và đồng diện” thể hiện rõ qua nét chì, nét mực tiết chế, ẩn đi chi tiết để buộc người xem tham gia giải mã. 

Trước 1945 - giai đoạn đỉnh cao - cảm hứng chủ đạo của ông hướng về con người Việt Nam, đặc biệt phụ nữ Hà Nội, với nỗi buồn man mác và biểu cảm kiệm ước. Từ khi bước vào kháng chiến, mỹ cảm chuyển dịch từ thị dân sang tinh thần nhân dân, để hiện thực trở thành chất liệu trung thực nhất. Nhờ đó, di sản Tô Ngọc Vân không khép ở một phong cách mà mở ra như phương thức tư duy, nơi hình họa, cảm xúc và ý niệm hòa quyện. Bên cạnh các ký họa như “Nhà thờ Ninh Dân, nhà tên Hiện”, triển lãm cũng gợi nhắc mạch tác phẩm nổi tiếng của ông như “Thiếu nữ bên hoa huệ”, “Hai thiếu nữ và em bé” như những mốc son dung hòa hình - ý.

Trong trường đối thoại mở, thế hệ trưởng thành sau thời Đông Dương như Kim Bạch vẫn gắn bó với hội họa giá vẽ, coi hình thể là nơi trú ngụ cảm xúc; Đặng Xuân Hòa – gương mặt tiêu biểu thời Đổi mới – tự do phá vỡ khuôn thức nhưng không rời bỏ căn cốt hình họa; Phan Cẩm Thượng tạo hình giản lược, đẩy hình thể đến ranh giới biểu tượng, kết nối nghệ thuật với tư tưởng phương Đông. Các tác giả trẻ hơn như Duy Hòa, Triệu Phương, Lê Thúy, Xuân Lam mở rộng chất liệu từ lụa, sơn ta đến kỹ thuật số, đặt lại câu hỏi: trong thế giới công nghệ hóa, “hình” có còn vang vọng “ý”? 

Một số tác phẩm tiêu biểu được giới thiệu gồm “Chân dung họa sĩ Lê Quang Hà” (Kim Bạch), “Chút nắng mùa đông” (Triệu Phương), “Bốn mùa sương khói” (Lê Thúy), “Ngôi đền”, “Vườn rau ươm” (Duy Hòa), cùng chùm tranh khắc gỗ “Cửa đóng then cài”, “Bút nghiên”, “Kiệu Phượng”, “Cờ tàn”, “Vận hạn”, “Thầy Lang” (Phan Cẩm Thượng). Với Lê Thúy, tiếng vọng “ẩn dụ – biểu tượng” từ người thầy tinh thần Tô Ngọc Vân vừa là nguồn cảm hứng vừa là kim chỉ nam, song chị đi sâu vào nỗi buồn và thân phận những con người bị lãng quên giữa đời sống lặng im.

“Hình vang vọng ý” không phải là cuộc hồi cố thuần túy mà là trưng bày mang tính giám tuyển học thuật: đặt tác phẩm cạnh nhau để mở ra đối thoại, thay vì so sánh. Triển lãm khẳng định triết lý cốt lõi: dù ở quá khứ hay hiện tại, kỹ năng hình họa luôn chứa tiềm năng gợi mở tri thức, thấu hiểu đối tượng và kiến tạo trải nghiệm thẩm mỹ. Trong từng ký họa của Tô Ngọc Vân là tư duy tạo hình sắc bén - điều không công nghệ nào thay thế; trong các sáng tác hôm nay, sợi dây liên hệ với hình thể vẫn được duy trì như cách gìn giữ căn tính văn hóa. Một thế kỷ sau ngày Trường Mỹ thuật Đông Dương ra đời, triển lãm nhẹ nhàng đặt các thế hệ bên nhau để họ tự cất tiếng bằng ngôn ngữ đường nét, màu sắc và suy tưởng. Trong cuộc đối thoại ấy, tiếng nói của Tô Ngọc Vân vang vọng như sợi dây nối liền trăm năm, cho thấy di sản không phải quá khứ bất động, mà là cuộc đối thoại vẫn đang tiếp diễn.