Chữ và nghĩa: Nắm tay đến tối, gối tay đến sáng

Câu tục ngữ này được viết đầy đủ là "Không ai nắm tay đến tối, gối tay đến sáng". Đây là một câu trong kho ngữ liệu của Trung tâm Việt Nam học (Viện Việt Nam học - VUSTA).

Tra trong cuốn Từ điển tục ngữ Việt (Nguyễn Đức Dương, NXB Tổng hợp TP.HCM, 2020) tôi chỉ thấy câu "Chẳng ai nắm tay thâu ngày đến tối; chẳng ai duỗi tay thâu đêm tới sáng" và được giải nghĩa: "Chưa từng thấy ai có thể nắm chặt 2 tay suốt từ tinh mơ đến tối mịt; chưa từng thấy ai có thể duỗi thẳng 2 tay từ đầu hôm tới tận sáng". Đó mới chỉ là việc miêu tả và nhận định sự tình.

Để mở rộng cách hiểu, Nguyễn Đức Dương có nói thêm: "Hay dùng với ẩn ý, như "Chẳng ai duỗi tay thâu ngày đến tối; chẳng ai gối tay thâu đêm đến sáng". Tra tiếp thông tin chuyển chú sang mục từ này thì thấy tác giả giải thích: "Chưa từng thấy ai có thể duỗi 2 tay từ tinh mơ đến tối mịt; chưa từng thấy ai có thể gối lên cánh tay từ đầu hôm cho tới tận sáng. Hay dùng để chỉ rõ một lẽ thật "Mọi thứ ở đời vốn luôn thay đổi không ngừng, và chẳng có thứ gì là nhất thành bất biến cả".

Tác giả Việt Chương (trong "Từ điển thành ngữ, tục ngữ, ca dao Việt Nam", quyển Thượng, NXB Đồng Nai, 2003) thì thống kê câu "Không ai nắm tay thâu ngày đến tối" và giải nghĩa: "Sống là phải làm việc vì phải làm việc mới sống được. Không ai lại có thể khoanh tay "ăn không ngồi rồi" suốt ngày mà không lấy làm khó chịu được. Mọi người đều phải làm việc, dù làm nhiều hay ít, việc nặng hay nhẹ, chứ không ai lại có thể ngồi không suốt đời. Ngụ ý câu này khuyên ta nên làm việc".

"Mọi người nên coi làm việc như một nghĩa vụ của chính mình. Làm việc chẳng những giúp ta nuôi sống được tấm thân, mà còn làm cho thân thể ta được khỏe mạnh, sức lực dẻo dai, bền sức, tinh thần được sảng khoái, yêu đời". Ta thấy cách giải nghĩa của hai tác giả (Nguyễn Đức Dương và Việt Chương) là khác nhau. Việt Chương, tuy cho câu vừa thống kê là thành ngữ nhưng cách giải thích của ông lại nghiêng về tục ngữ.

Hai sự tình (nắm tay, duỗi tay) đều liên quan đến hoạt động của đôi tay. Ai rồi cũng có lúc phải tự nắm tay, hoặc tự gối đầu lên tay (khi nằm ngủ). Nhưng ở đời này, có ai lại có thể nắm mãi tay từ sáng đến tối hay gối mãi tay từ tối đến sáng? Logic hiện thực không cần thiết và nếu có cần thiết cũng khó mà thực hiện được. Nắm tay mãi, gối tay mãi không những bị mỏi và còn làm cho ta không thể làm một việc gì khác (trừ trường hợp ai đó bắt phải chịu một hình phạt).

Tuy nhiên, chính từ logic của cái bình thường này mà dân gian muốn truyền tải một thông điệp khác. Tôi nghĩ không phải theo cách suy luận của Nguyễn Đức Dương ("Mọi thứ ở đời vốn luôn thay đổi không ngừng, và chẳng có thứ gì là nhất thành bất biến"), vì điều đó là chân lý hiển nhiên, như một quy luật tất yếu của cuộc sống. Cũng không thể theo cách hiểu của Việt Chương ("khuyên ta nên làm việc. Mọi người nên coi làm việc như một nghĩa vụ của chính mình…"). Đó là một suy diễn quá xa, không gắn với nghĩa tường minh của câu nói.

Theo tôi, câu này chứa đựng một ẩn ý: Trong cuộc sống, người ta khó có thể duy trì một hoạt động, một tư thế nào đó (vì cơ thể sinh học không cho phép). Đứng (hay ngồi) mà nắm tay mãi, nằm mà gối tay mãi là không được, phải thay đổi. Cũng như ở đời, người ta khó mà có thể thực hiện, duy trì một công việc gì liên tục mà không gặp một sai sót hay gặp một trục trặc nào đó.

Người nói hay, có tài hùng biện đến mấy rồi có lúc bị vấp, nói sai từ hoặc ngắc ngứ khi diễn đạt. Cô thợ dệt vải, thế nào cũng có lúc mắc một lỗi (sợi đứt, sợi rối, sợi lẫn…). Vận động viên nhảy cao dù kĩ năng siêu việt mà nhảy nhiều lần, thể nào cũng có thể sai động tác, không đạt hiệu quả cao nhất, thậm chí phạm quy. Người biên tập sửa bản in rồi cũng có lúc để lọt một lỗi khi biên tập hoặc chế bản (lỗi từ, lỗi câu, lỗi chính tả…)… Đấy là những sai sót nghề nghiệp khó tránh. Có điều, với người có trình độ, có vốn hiểu biết, có tính cẩn thận chu đáo, thì sẽ ít mắc lỗi, hoặc có mắc cũng là lỗi đơn giản, không đến nỗi bị coi là "chưa sạch nước cản". Đừng đánh giá hiện thực một cách cứng nhắc. Ta cần hiểu được lẽ thường ấy để có sự nhìn nhận và ứng xử trong cuộc sống sao cho công bằng, thấu đáo và nhân văn.

Nắm tay hay là gối tay

Thánh nhân cũng có lúc hay nhỡ nhàng