Cần một "liên minh văn hóa" chống Deepfake khoác áo người nổi tiếng

Deepfake khoác áo người nổi tiếng đang đẩy không gian mạng vào một cuộc khủng hoảng niềm tin mới: hình ảnh và giọng nói "y như thật" xuất hiện trong các video kêu gọi đầu tư, quảng cáo dịch vụ trái phép, lồng ghép thông tin xấu độc, khiến ranh giới thật - giả bị bào mòn đến mức nguy hiểm.

Những vụ việc gần đây mượn gương mặt nhà báo Lại Văn Sâm, đạo diễn Lý Hải hay ca sĩ Khắc Việt là hồi chuông báo động. Ngay cả khi biết là giả, thông tin xấu vẫn lan rất nhanh, khiến việc minh oan, đính chính cũng vô cùng khó khăn. Khi lòng tin của công chúng bị tổn hại và uy tín cá nhân bị ảnh hưởng nghiêm trọng, chúng ta không thể thụ động đợi sự cố xảy ra rồi mới gỡ bỏ nội dung. Đã đến lúc cần một "liên minh hành động có văn hóa" để chủ động ngăn chặn "ổ dịch" này.

Liên minh hành động trước hết là sự chung tay của các chủ thể nắm hạ tầng công nghệ. Các nền tảng phải coi an toàn thông tin là thiết kế mặc định, không phải "phần mềm chống cháy". Cần gắn nhãn rõ ràng nội dung có yếu tố tổng hợp AI; giảm mức đề xuất và trì hoãn lan truyền với nội dung bị nghi ngờ; áp dụng xác thực nhà quảng cáo, đặc biệt khi sử dụng hình ảnh người nổi tiếng; triển khai cơ chế gỡ bỏ nhanh theo cụm, không chỉ xóa bản gốc mà cả bản sao, bản cắt dựng lại.

Ở tầng kỹ thuật, chuẩn xác thực nguồn gốc nội dung và đánh dấu chìm (watermark) khó bóc tách cần được dùng rộng rãi để truy vết; các mô hình phát hiện deepfake đa phương thức (hình - tiếng) phải trở thành bộ lọc tiền kiểm cho các lĩnh vực rủi ro như quảng cáo, tài chính, đầu tư.

Nhưng công nghệ và nền tảng chỉ là một nửa câu chuyện. Hệ thống pháp luật cần cập nhật để theo kịp thực tế, coi hành vi sử dụng deepfake để mạo danh, lừa đảo hoặc quảng bá dịch vụ trái phép là tình tiết tăng nặng. Đồng thời, phải quy định rõ trách nhiệm của nền tảng trong phát hiện, gắn nhãn, gỡ bỏ, lưu trữ bằng chứng và hợp tác điều tra; thiết lập thủ tục rút gọn để người bị hại yêu cầu ngăn chặn kịp thời. Các chế tài bồi thường phải tương xứng thiệt hại về danh dự và tài chính, để chi phí vi phạm luôn cao hơn lợi ích.

Những người có ảnh hưởng, các hãng quản lý nghệ sĩ và cơ quan truyền thông cũng cần một chiến lược bảo vệ danh tiếng số có hệ thống: đồng bộ hóa kênh chính thức; sử dụng đánh dấu chìm và dấu vết nguồn gốc cho nội dung gốc; thiết lập kịch bản phản ứng nhanh gồm tuyên bố mẫu, kênh xác thực, đầu mối pháp lý và công nghệ. Khi điểm nóng xuất hiện, phản hồi phải đồng bộ trên mọi kênh và theo kịp nhịp lan truyền, không chỉ "đăng một bài đăng" rồi phó mặc. Sự phối hợp dữ liệu giữa các đơn vị để hình thành danh mục giám sát mạo danh (watchlist) và chia sẻ cho nền tảng sẽ giúp dập ổ dịch từ sớm.

Yếu tố quyết định còn nằm ở "văn hóa số" của cộng đồng - điều tạo nên sức đề kháng bền vững. Văn hóa không chia sẻ khi chưa kiểm chứng; văn hóa tôn trọng danh dự người khác; văn hóa bình tĩnh trước những lời kêu gọi "ngon ăn". Trong mười giây đầu khi gặp một clip "người nổi tiếng" kêu gọi đầu tư, tặng quà, tải ứng dụng lạ, hãy tự hỏi: Kênh có chính thức không; giọng điệu có máy móc; hình ảnh có dấu ghép như viền môi lệch tiếng, ánh mắt cứng, viền tóc lạ; thông tin có xuất hiện đồng bộ trên kênh chính thức; và vì sao lại thúc giục chuyển tiền, cung cấp OTP, quét QR?

Chỉ một nhịp nghĩ lại có thể cắt đứt chuỗi lan truyền dối trá. Trách nhiệm văn hóa cũng thuộc về những người làm quảng cáo và nhãn hàng: không chấp nhận nội dung mập mờ nguồn gốc, không "nhắm mắt" trước lượt xem được bơm bằng công nghệ giả, và chỉ chạy quảng cáo khi có bằng chứng ủy quyền hình ảnh.

Deepfake không phải trò đùa công nghệ, mà là một hạ tầng lừa đảo và thao túng đang lớn lên nhờ mỗi cú nhấp chuột thiếu tỉnh táo. Những vụ mượn mặt người nổi tiếng nhắc chúng ta rằng danh tiếng có thể bị cướp trong vài cú lệnh, còn niềm tin thì cần rất lâu để gây dựng lại.

Một liên minh hành động có văn hóa giữa nhà nước, nền tảng, giới sáng tạo, truyền thông, giáo dục và từng người dùng là con đường khả thi nhất để chặn đứng vòng xoáy. Hãy bắt đầu từ điều giản dị: nghi ngờ hợp lý, kiểm chứng tối thiểu, rồi mới bấm chia sẻ. Chúng ta không chỉ cần công nghệ và luật pháp để chống deepfake, mà còn cần sự tỉnh táo và trách nhiệm của mỗi người khi tiếp nhận thông tin.