Âm nhạc của "Thiêng": bản giao hưởng giữa Đất - Trời - Người

Trong "Thiêng", âm nhạc không chỉ là phần nền cho những vũ điệu hay nghi lễ sân khấu, mà chính là hơi thở của núi rừng, là sợi dây vô hình kết nối con người với thiên nhiên, giữa cõi trần tục và miền thiêng liêng. Nhạc sĩ của "Thiêng" đã dệt nên không gian âm thanh vừa khoáng đạt, phiêu diêu như tầng mây lửng lơ giữa dãy Hoàng Liên, vừa mê hoặc, huyền bí như tiếng trống trong lễ cấp sắc, tiếng tù và gọi vía giữa đêm rừng sâu. 

Chất liệu âm nhạc được khai thác từ chính đời sống bản địa,  từ tiếng gió qua rừng trúc, tiếng suối róc rách bên nương, tiếng khèn, tiếng pí, tiếng sáo của người Dao, hòa quyện cùng những văn khấn, bài hát cổ mang tính nghi lễ. Với "Thiêng", âm nhạc trở thành linh hồn của vở diễn: dẫn dắt cảm xúc, khơi gợi ký ức, làm hiện hữu không gian văn hóa và tinh thần của đồng bào miền cao.

Chúng tôi đã có cuộc phỏng vấn với nhạc sĩ Phạm Công - nhạc sĩ của "Thiêng" trước thềm đêm diễn.

- Anh có thể chia sẻ Cơ duyên đến với  "Thiêng"?

Nhạc sĩ Phạm Công: Nói về cơ duyên đến với "Thiêng" thì có thể nói đây là một sự gặp gỡ cũng rất "Duyên". Bản thân tôi hoạt động trong lĩnh vực nghệ thuật. Cũng đã từng tham gia biểu diễn và sản xuất âm nhạc cho rất nhiều chương trình tại Sa Pa. Duyên tới tôi được Tác giả Hà Văn Thắng và Đạo diễn Đặng Xuân Trường trao đổi, đặt vấn đề về âm nhạc của "Thiêng". Là một người có thể nói là yêu thích, đam mê và khao khát được hòa mình vào không gian văn hóa bản sắc dân tộc, đặc biệt là dân tộc Dao, tôi đã nhận lời và bắt tay vào nghiên cứu, tìm hiểu thêm về văn hóa bản sắc của dân tộc Dao để sản xuất âm nhạc của "Thiêng". Và có thể nói đến giờ phút này, âm nhạc "Thiêng" đã hoàn thành.

- Khi bắt đầu sáng tác, hình ảnh hoặc âm thanh nào của Sa Pa đã vang lên đầu tiên trong tâm trí anh?

Nhạc sĩ Phạm Công: Khi bắt đầu sáng tác, trong tâm trí tôi luôn cảm thấy vang vọng không gian mênh mông với tiếng gió vi vu trên đèo Ô Quy Hồ, tiếng suối chảy róc rách giữa những thửa ruộng bậc thang mờ sương, những âm thanh nhạc cụ của người Dao trong những nghi lễ tâm linh... Hình ảnh Sa Pa hiện lên như một bức tranh mờ ảo, có sương giăng phủ kín những triền đồi, có mái nhà gỗ nhỏ, có nụ cười trong trẻo,giọng nói thì thầm, tỏ tình của đôi trai gái. Không chỉ nghe thấy những âm thanh của núi rừng Sa Pa mà còn cảm nhận được hơi thở của văn hóa và con người nơi đây, đặc biệt là bản sắc văn hóa của dân tộc Dao, đó là sự cần cù, chân thật và niềm tin vào cuộc sống. Chính điều ấy đã thôi thúc tôi viết nên những giai điệu mang hơi ấm của dân tộc Dao nơi đất trời Sa Pa.

- Anh đã khai thác và chuyển hóa những chất liệu âm nhạc dân gian của người Dao như thế nào để đưa vào cấu trúc của vở diễn?

Nhạc sĩ Phạm Công: Trong quá trình sáng tác, tôi không sao chép nguyên bản chất liệu âm nhạc dân gian của người Dao, mà chọn cách khai thác tinh thần và tiết tấu đặc trưng của họ. Tôi lắng nghe kỹ những làn điệu dân ca Dao, đặc biệt là nhịp điệu trong những bài hát lễ cưới, hát giao duyên, âm nhạc của nghi lễ cấp sắc rồi chuyển hóa thành motip âm nhạc mới, phù hợp với cấu trúc của vở diễn. Những tiếng trống, tiếng chiêng, tiếng kèn Pí lè, tiếng chuông… cùng lối hát đối đáp mộc mạc đã được hòa quyện với nhạc cụ hiện đại, tạo nên một không gian âm thanh vừa đậm đà bản sắc, vừa mang hơi thở đương đại.

- Quá trình thu thập chất liệu âm nhạc của Thiêng diễn ra như thế nào?

Nhạc sĩ Phạm Công: Để có được chất liệu âm nhạc của Thiêng, bản thân tôi cùng ekip sản xuất âm nhạc cũng đã đầu tư thời gian, tư duy, tìm hiểu về đặc trưng văn hóa của đồng bào dân tộc Dao qua những câu chuyện, lễ hội, những nghi lễ tâm linh và qua cuộc sống đời thường của họ, để từ đó có thể thu thập những chất liệu đặc trưng của đồng bào dân tộc Dao.

- Trong quá trình làm việc, có nhạc cụ hoặc bài hát truyền thống nào khiến anh đặc biệt xúc động hoặc ám ảnh không?

Nhạc sĩ Phạm Công: Nói về âm nhạc được quan tam nhất cho đến thời điểm này với cá nhân tôi là phần âm nhạc của nghi lễ cấp sắc 12 đèn trong văn hóa của người Dao. Lễ cấp sắc 12 đèn là một nghi lễ truyền thống quan trọng và thiêng liêng nhất trong đời của người Dao, đặc biệt là người đàn ông. Đây là nghi lễ đánh dấu sự trưởng thành về tâm linh và xã hội, khẳng định người đàn ông đã đủ điều kiện để thờ cúng tổ tiên, tham gia các công việc tín ngưỡng, cộng đồng và được coi là người có vị thế trong dòng họ. Trong quan niệm của người Dao, mỗi người đàn ông đều phải được "cấp sắc" ít nhất một lần trong đời. Lễ cấp sắc có nhiều bậc, trong đó lễ cấp sắc 12 đèn là cấp cao nhất, dành cho những người có uy tín, đạo đức, am hiểu sâu sắc về phong tục và tín ngưỡng của dân tộc.

- Âm nhạc của "Thiêng" sử dụng nhiều yếu tố tự nhiên (tiếng suối, gió, trống,  chuông, tiếng hát, tiếng của những bài văn khấn trong nghi lễ, lễ hội…) anh làm sao để những âm thanh đó vừa giữ đúng tinh thần bản địa, vừa hài hòa trong tổng thể sân khấu hiện đại?

Nhạc sĩ Phạm Công: Nói về điều này, bản thân tôi không phải sinh ra và lớn lên ở miền biên cương Lào Cai. Nhưng đã có duyên được làm việc, được gắn bó với Lào Cai gần 30 năm. Trong khoảng thời gian đó bản thân cũng đã được tiếp cận và tìm hiểu về bản sắc văn hóa của đồng bào dân tộc Dao. Có thể nói âm nhạc cũng như cuộc sống đời thường của họ vậy, đó là âm thanh của núi rừng, của văn hóa.  Ngày nay xã hội phát triển, xu hướng cũng có nhiều thay đổi, âm nhạc cũng không ngoại lệ. Tuy nhiên với quan điểm cá nhân tôi, dù có thay đổi như thế nào thì cũng phải dữ được hồn cốt, giữ được những nét văn hóa đặc trưng của họ, qua đó góp phần vào công cuộc bảo tồn, giữ gìn và phát huy những giá trị văn hóa bản sắc dân tộc. Hiện đại nhưng vẫn phải gìn giữ được văn hóa truyền thống.

- Với anh, "Thiêng" có phải là một bản giao hưởng giữa Đất - Trời - Người?

Nhạc sĩ Phạm Công: Có thể nói "Thiêng" là bản giao hưởng giữa Đất - Trời - Người. Bởi giữa không gian hùng vĩ của núi rừng Sa Pa, nơi mây vờn đỉnh núi, suối hát bên nương, con người hòa mình vào thiên nhiên trong một mối giao cảm thiêng liêng. Mỗi nhịp trống, tiếng chuông, mỗi bước chân trong điệu múa lễ cấp sắc của người Dao đều vang lên như những nốt nhạc trong bản giao hưởng vĩnh cửu giữa đất - trời và con người. Đó là khúc ca của niềm tin, của sự biết ơn tổ tiên, là tiếng vọng của ngàn năm văn hóa được gìn giữ trong từng hơi thở, từng ánh lửa, từng ngọn đèn thiêng. Giữa ánh sáng lung linh của 12 ngọn đèn, con người không còn tách biệt với thiên nhiên, mà trở thành một phần của vũ trụ bao la, cùng đất trời ngân lên giai điệu của sự sống, tâm linh và lòng nhân ái.

- Khi sáng tác, anh hình dung âm nhạc của vở diễn này sẽ dẫn dắt người xem đi qua những cung bậc cảm xúc nào?

Nhạc sĩ Phạm Công: Nói về cảm xúc. Khán giả có thể hình dung một không gian giữa đại ngàn hoang sơ, kỳ bí, nơi sương mù giăng phủ núi rừng, con người xuất hiện như một nốt nhạc đầu tiên trong bản giao hưởng của đất và trời. Từ những ngày đầu khai sơn, lập bản, dựng nhà, người Dao đã hòa nhịp tim mình với thiên nhiên, với tiếng suối, tiếng gió, tiếng trống lễ hội. Rồi từ lao động, sản xuất, từ những mùa nương rẫy, tình yêu đôi lứa nảy nở, kết thành hạnh phúc. Những chàng trai, cô gái Dao gặp nhau trong tiếng sáo, tiếng khèn lá, lời hát giao duyên mộc mạc mà nồng nàn. Theo năm tháng, tình yêu ấy lớn dần, đơm hoa kết trái. Qua những nghi lễ mang tính tâm linh, họ trở thành những người trụ cột của gia đình, những bàn tay giữ lửa cho bản làng, tiếp nối bao thế hệ cha ông, dựng xây cuộc sống ấm no giữa đại ngàn kỳ vĩ. Tất cả hòa quyện thành một bản hùng ca của sự sinh sôi, trưởng thành và bền vững - bản giao hưởng giữa đất, trời và con người.

- Trong âm nhạc của "Thiêng", có những đoạn dường như không chỉ để nghe, mà để "cảm" - bằng trực giác, bằng ký ức. Anh có chủ ý xây dựng điều đó không?

Nhạc sĩ Phạm Công: Đúng vậy. Với "Thiêng", tôi không chỉ muốn tạo ra âm nhạc để nghe bằng tai, mà là để cảm nhận bằng trái tim và ký ức. Âm nhạc trong "Thiêng" không đơn thuần là giai điệu, nó còn là hơi thở của núi rừng, là nhịp trống, tiếng chuông, là tiếng gọi của tổ tiên vọng về trong tâm thức. Tôi đã cố ý để có những khoảng lặng, những nhịp điệu tưởng như mơ hồ, bởi chính trong sự lặng im ấy, khán giả có thể tự tìm thấy cảm xúc của mình, tự nghe bằng trực giác. "Thiêng" với tôi, là một hành trình cảm nhận, hơn là một bản nhạc thuần túy.

- Theo anh, vai trò của âm nhạc trong "Thiêng" có thể giúp công chúng - đặc biệt là người trẻ - hiểu và gần hơn với văn hoá dân tộc Dao như thế nào?

 Nhạc sĩ Phạm Công: Âm nhạc trong "Thiêng" không chỉ là âm nhạc đơn thuần, mà là linh hồn kết nối khán giả với văn hóa của người Dao. Tôi cố gắng để mỗi thanh âm, nhịp trống, tiếng chuông hay tiếng hát đều mang trong đó hơi thở nguyên sơ của núi rừng, nhưng được chuyển tải bằng ngôn ngữ âm nhạc hiện đại, gần gũi với người trẻ. Khi những giai điệu dân gian hòa quyện với hơi thở đương đại, khán giả nhất là giới trẻ sẽ có thể cảm nhận được vẻ đẹp của văn hóa truyền thống không phải như một điều xa lạ, mà là một phần máu thịt trong chính họ. Tôi tin, đó là cách âm nhạc giúp các bạn trẻ tìm thấy niềm tự hào và sự đồng điệu với văn hóa dân tộc mình.

- Anh mong muốn khán giả sẽ mang theo điều gì sau khi rời sân Quần, khi dư âm của "Thiêng" còn vang vọng trong họ?

Nhạc sĩ Phạm Công: Điều tôi mong muốn nhất là sau khi xem xong "Thiêng", khán giả - dù là ai và đến từ đâu cũng đều mang trong lòng một dư âm đẹp về văn hóa và con người dân tộc Dao: mộc mạc, kiên cường, chan hòa với thiên nhiên và giàu đời sống tâm linh. Tôi mong họ sẽ nhớ đến ánh sáng của 12 ngọn đèn thiêng, nhớ đến tiếng trống, lời hát, hơi thở của núi rừng, như một biểu tượng của niềm tin và sự nối dài văn hóa. Và hơn hết, tôi hy vọng mỗi khán giả sẽ tìm thấy một phần của chính mình trong đó, niềm tự hào, tình yêu cội nguồn, và khát vọng bảo tồn, giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc giữa cuộc sống hội nhập ngày nay.

- Cảm ơn anh!