Văn học Thụy Điển tại Việt Nam - dòng chảy từ 'Pipi Tất Dài' và 'thằng nhóc Emil'

Văn học Thụy Điển đã đến với Việt Nam ngay từ thập niên 1980, với những cuốn sách thiếu nhi kinh điển như Pippi Tất Dài hay Cuộc lữ hành kỳ diệu.

1. Như tin đã đưa, Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính và Phu nhân Lê Thị Bích Trân cùng Đoàn đại biểu cấp cao Việt Nam có chuyến công tác tại 3 nước châu Âu gồm Estonia, Pháp, Thụy Điển. Trong bối cảnh này, nhiều độc giả Việt Nam, đặc biệt là những người lớn tuổi, lại bồi hồi nhớ về những tác phẩm văn học thiếu nhi đặc sắc của đất nước Bắc Âu Thụy Điển – những tác phẩm đã sớm được giới thiệu tới bạn đọc Việt Nam ngay từ những năm 1980.

Thực tế, văn học thiếu nhi Thụy Điển từ lâu đã trở thành một thế mạnh truyền thống và là niềm tự hào văn hóa của quốc gia này. Tại đó, những cây bút như Astrid Lindgren, Selma Lagerlöf hay Sven Nordqvist không chỉ sáng tạo nên những câu chuyện giàu tính giáo dục mà còn gửi gắm tinh thần nhân văn sâu sắc, khuyến khích trẻ em tự tin khám phá thế giới xung quanh. Các tác phẩm của họ thường tôn vinh trí tưởng tượng, lòng dũng cảm và tinh thần tự do - những giá trị vượt thời gian, phù hợp với mọi thế hệ độc giả.

Và, với mối quan hệ hữu nghị đặc biệt giữa Việt Nam và Thụy Điển (được thiết lập ngay từ năm 1969) một số tác phẩm văn học thiếu nhi kinh điển của Thụy Điển đã sớm được dịch và xuất bản ở Việt Nam ngay từ giữa thập niên 1980. Đây là giai đoạn ngành xuất bản Việt Nam còn nhiều hạn chế về điều kiện vật chất, nhưng chính những cuốn sách này đã góp phần mở cánh cửa cho nhiều trẻ em Việt Nam bước vào một thế giới thần kỳ.

Đáng chú ý nhất trong số đó là tác phẩm Cuộc lữ hành kỳ diệu được NXB Giáo dục in năm 1988 của Selma Lagerlöf - nữ văn sĩ lớn của Thụy Điển và cũng là người phụ nữ đầu tiên trên thế giới được trao giải Nobel Văn học. Sách kể về cậu bé Nils Holgersson nghịch ngợm hay trêu chọc động vật bỗng biến thành người tí hon và bắt đầu chuyến phiêu lưu trên lưng đàn ngỗng trời qua khắp đất nước Thụy Điển. Suốt hành trình ấy, Nils không chỉ học những bài học về thiên nhiên, địa lý, văn hóa mà còn tìm được tình yêu với con người và quê hương.

Hoặc, cuối năm 1989, NXB Kim Đồng cũng dịch và in cuốn Rô ni - Con gái viên tướng cướp của Astrid Lindgren. Đây là một trong những nhà văn nữ viết cho thiếu nhi nổi tiếng nhất Thụy Điển, với hàng loạt cuốn sách từng khiến trẻ em nhiều quốc gia say mê, và là lý do để Chính phủ Thụy Điển thành lập giải thưởng văn học thiếu nhi quốc tế mang tên bà từ năm 2002.

Tuy nhiên, cuốn sách khiến cái tên Astrid Lindgren được độc giả lứa tuổi 7x và 8x nhớ tới nhiều nhất có lẽ là Pippi Tất Dài, từng được NXB Kim Đồng dịch và ấn hành vào đầu thập niên 1990. Cuốn sách kể về cô bé Pippi sở hữu sức mạnh phi thường, luôn sẵn sàng phá vỡ mọi khuôn mẫu mà người lớn đặt ra và mang đến vô vàn cuộc phiêu lưu dí dỏm. Xa hơn, Pippi cũng được coi là biểu tượng của sự tự do, đề cao quyền bình đẳng giữa trẻ em và người lớn, cũng như "khuyến khích" người lớn nhìn lại những khuôn phép cứng nhắc có thể vô tình giới hạn sự phát triển tự nhiên của trẻ.

Ở một góc khác, vào khoảng năm 1993, khán giả Hà Nội cũng từng mê mẩn theo dõi bộ phim dài tập Emil - chú bé tinh nghịch được phát sóng trên Đài Truyền hình Hà Nội vào mỗi dịp cuối tuần. Thực chất, bộ phim này được chuyển thể từ loạt truyện thiếu nhi Lại thằng nhóc Emil (sau này được công ty Nhã Nam liên kết với NXB Hội Nhà văn ấn hành) kể về những trò nghịch ngợm đầy hóm hỉnh của cậu bé Emil khiến người xem vừa cười nghiêng ngả, vừa nhớ mãi.

2. Từ thập niên 2000, cùng với sự phát triển mạnh mẽ của đời sống xuất bản tại Việt Nam, văn học thiếu nhi Thụy Điển vẫn tiếp tục hiện diện và chiếm được nhiều cảm tình của bạn đọc nhỏ tuổi. Những tác phẩm này không chỉ giữ được sức hút vốn có mà còn nhanh chóng hòa nhập với xu hướng giáo dục hiện đại ở Việt Nam, nơi các bậc phụ huynh ngày càng chú trọng đến việc lựa chọn những cuốn sách thiếu nhi vừa có tính giải trí, vừa có giá trị giáo, giúp trẻ phát triển toàn diện về nhận thức, cảm xúc và nhân cách.

Theo phân tích của nhiều chuyên gia, lý do các tác phẩm thiếu nhi Thụy Điển được yêu thích lâu dài chính là nhờ hệ giá trị nhân văn sâu sắc mà chúng truyền tải, với tinh thần tự do, sự sáng tạo, tính độc lập và lòng trắc ẩn - những yếu tố rất phù hợp với định hướng giáo dục đổi mới ở Việt Nam, nơi phụ huynh và giáo viên đang khuyến khích trẻ tự do khám phá thế giới xung quanh và phát triển những kỹ năng mềm quan trọng. Bên cạnh đó, các tác phẩm này còn "ghi điểm" nhờ phần minh họa sống động, cốt truyện dí dỏm, gần gũi và giàu hình ảnh, khiến trẻ em bị cuốn hút.

Trong dòng chảy sôi động ấy, trong hơn 20 năm qua, thay vì chỉ xuất hiện dưới dạng lược dịch như trước kia, khá nhiều tác phẩm của Astrid Lindgren đã được dịch và xuất bản đầy đủ, có hệ thống tại Việt Nam. Đó là những tựa sách kinh điển như Pippi Tất Dài, Lại thằng nhóc Emil!, Lũ trẻ làng Ồn Ào, Mio, con trai ta, Anh em sư tử Tâm, Karlsson trên mái nhà… Những tác phẩm này đã mang đến cho trẻ em Việt Nam một thế giới tuổi thơ sống động, đầy trí tưởng tượng và tự do khám phá.

Tương tự, tác phẩm kinh điển Cuộc lữ hành kỳ dịệu của Selma Lagerlöf vẫn giữ được sức hấp dẫn đặc biệt với nhiều thế hệ độc giả. Tác phẩm đã được tái bản nhiều lần với những bản dịch khác nhau như Cuộc phiêu lưu kỳ diệu của Nils (NXB Trẻ), Cuộc phiêu lưu kỳ diệu của Nils Holgersson (NXB Kim Đồng) hay Cuộc du hành kỳ diệu của Nils Holgersson (Đông A và NXB Văn học) - một minh chứng về sức sống bền bỉ của cậu bé Nils Holgersson tại Việt Nam.

Tất nhiên, không dừng lại ở đó, thị trường sách thiếu nhi Việt Nam còn chào đón nhiều tác phẩm kinh điển từ Thụy Điển, điển hình là bộ sách Pettson và Findus của Sven Nordqvist, do Huy Hoàng Books và NXB Mỹ Thuật phát hành năm 2018. Bộ sách kể về những tình huống oái oăm, hài hước trong cuộc sống giữa ông lão Pettson và chú mèo tinh nghịch Findus, đã trở thành hiện tượng xuất bản khi được dịch ra 55 thứ tiếng trên thế giới.

Và những giá trị nhân văn vốn có của văn học thiếu nhi Thụy Điển, không khó hiểu khi NXB Kim Đồng đã trở thành đơn vị tiên phong trong việc xuất bản và đưa các tác phẩm này đến với bạn đọc Việt Nam. Từ bộ ba tiểu thuyết Lũ trẻ thủy tinh, Cậu bé bạc, Thiên thần đá của Kristina Ohlsson cho đến các bộ sách tranh, truyện tranh hấp dẫn như Tình bạn trong sáng của Rose Lagercrantz, Những người bạn tốt của Gunilla Wolde hay bộ sách tranh khoa học ...Và hơn thế nữa của Lena Sjöberg, tất cả đều góp phần làm phong phú thêm hành trang văn hóa và giáo dục cho trẻ em Việt Nam.

Ở chiều ngược lại, dòng văn học Thụy Điển dành cho người lớn cũng từng bước khẳng định vị trí trên thị trường xuất bản Việt Nam. Trong số đó, nổi bật nhất là dòng văn học trinh thám với lối kể chuyện chậm rãi, giàu chiều sâu, tạo nên sức hấp dẫn đặc trưng và khơi gợi đam mê khám phá cho người đọc. Tiêu biểu có thể kể đến Kerstin Ekman với Làng Blackwater (NXB Văn học), Camilla Läckberg với Kẻ tẩy não (NXB Hội Nhà Văn) và Công chúa băng (NXB Văn học), Stieg Larsson với bộ ba Cô gái có hình xăm rồng, Cô gái đùa với lửa và Cô gái chọc tổ ong bầu (NXB Phụ nữ), Henning Mankell với Tường lửa (NXB Đà Nẵng), Chậm một bước (NXB Hội Nhà Văn)...

Rồi gần đây nhất, vào năm 2023 Phúc âm của loài cá chình của Patrik Svensson (NXB Thanh Niên) - cuốn sách ở dạng tản văn kết hợp hồi ký và khoa học tự nhiên - cũng nhanh chóng thu hút sự chú ý của bạn đọc yêu thích những trải nghiệm khám phá mới mẻ.

Tuy nhiên, giữa dòng chảy phong phú đó, văn học thiếu nhi Thụy Điển vẫn luôn giữ được vị trí quan trọng, phần vì đặc trưng ưu thế của nền văn học này, phần khác nhờ vào truyền thống lâu dài của chúng trong việc kết nối tuổi thơ Việt Nam với thế giới rộng lớn trong suốt những năm qua.