Tô Hoài: Đứa con của người mẹ làng Nghè
Thứ Hai, 13/09/2010 11:17 GMT+7
(TT&VH) - LTS: Người ta đã viết nhiều và hẳn sẽ còn viết nhiều nữa về nhà văn Tô Hoài, nhưng có một điều hầu như chưa ai viết tuy không ít người biết, - ấy là chuyện Tô Hoài là con của một bà mẹ họ Lại làng Nghè (tên chữ là làng Nghĩa Đô), chuyện Tô Hoài sinh ra và lớn lên ở làng Nghè, trong nhà ông bà ngoại…Nhân dịp nhà văn Tô Hoài được trao Giải thưởng Lớn - Vì tình yêu Hà Nội, báo TT&VH xin giới thiệu bài viết của nhà nghiên cứu Lại Nguyên Ân.Nhà văn Tô Hoài. Ảnh Nguyễn Đình Toán |
1. Tôi biết chuyện này một cách tự nhiên, mặc dù tôi không phải quê quán ở đây, nhưng họ Lại làng Nghè, là cùng một họ với tôi. Từ khoảng năm 1958, ba tôi, một người nghiên cứu phả hệ họ mình, đã tìm đến Nghĩa Đô, tìm đến gia đình cụ Lại Phú Be và con trai cụ là Lại Phú Bàn; qua đối chiếu nguồn gia phả chi phái mình với nguồn gia phả họ Lại nơi đây, cả hai bên đã nhận ra cư dân họ Lại làng tôi (ở Phù Đạm, Kim Bảng, Hà Nam) và cư dân họ Lại làng Nghè (Nghĩa Đô, Từ Liêm, Hà Đông, sau thuộc Hà Nội) đều là hậu duệ của mấy anh em ruột thuộc đời thứ 9 của dòng họ Lại có xuất xứ ở đất Hà Trung (Thanh Hóa) đã “Bắc tiến” từ thời nhà Lê.Còn nhớ, khi tôi nhận được giấy báo thi đỗ vào ngành Văn, Đại học Tổng hợp Hà Nội, ba tôi bảo sẽ kết hợp đi công tác lên Bộ (Bộ Tài chính) để đưa tôi tựu trường, nhân thể, sẽ đưa tôi lên Nghĩa Đô thăm cụ Be, bác Bàn… “Trên ấy bảo ông nhà văn Tô Hoài là cháu ngoại họ Lại ta ở Nghĩa Đô đấy!” Trong họ tôi, người ta ghi nhớ không chỉ những người nổi tiếng là nội tộc mà còn ghi nhớ cả những người cháu ngoại, những người mà thường là chỉ trong nội tộc mới biết đó là con của những bà mẹ họ mình. 2. Những người quê làng Nghĩa Đô đều biết Tô Hoài sinh ra và lớn lên tại làng này, tại nhà ông bà ngoại là cụ Trương Thuận. Cụ ông Lại Phú Thuận từng làm chức trương tuần hay đấy chỉ một hư vị mà sống theo thời thì phải mua lấy để đừng bị gọi bằng những danh xưng khinh mạn, - điều này không ai biết chắc. Chỉ nhớ nhà cụ chính là ngôi nhà hầu như duy nhất xây bằng gạch vồ ở làng Nghè còn lại tới ngày nay, dù đã thuộc chủ khác. Hồi tiền khởi nghĩa 1944, Tô Hoài và Nam Cao từng đưa những Trần Huyền Trân, Như Phong, Nguyễn Hữu Đang, Nguyễn Huy Tưởng, Trần Quốc Hương… về ngôi nhà này họp hội nghị Văn hóa Cứu quốc, nghe phổ biến “Đề cương về văn hóa Việt Nam”, 1943, của Đảng và “Chỉ thị sửa soạn khởi nghĩa”, 1944, của Tổng bộ Việt Minh. (Tô Hoài: Những năm 1943-45, trong sách Những gương mặt, H.: NXB. Hội nhà văn, 1995, tr. 276-301). Cụ Lại Phú Thuận có tới 6 người con, nhưng lại sinh con một bề, tất cả đều là gái; trong số các con cụ Thuận có bà mẹ Tô Hoài. Bà không phải con đầu lòng, cũng không phải con út. Không ai còn nhớ bà đi làm dâu quê chồng rồi mới cùng chồng trở về ở nhà cha mẹ đẻ hay chồng bà đến ở rể ngay từ đầu. Dân làng không ai còn nhớ tên bà, chỉ gọi bà theo tên con trai: bà Sen (họ tên thật của Tô Hoài là Nguyễn Sen); người ta biết rõ Tô Hoài sinh ra và lớn lên chính tại làng Nghè, tại chính ngôi nhà của ông bà ngoại, và vì là đứa cháu trai duy nhất có mặt trong nhà nên rất được yêu quý. Tô Hoài có một cô em gái, đã mất vì bệnh lao, trước hay sau 1945 (như ông thoáng cho biết trong bài hồi ký kể trên). 3. Một trong nghề thủ công chính của cư dân làng Nghè cũng như cư dân vùng tây nam Hồ Tây (3 làng Yên Thái, Đông Xã, Hồ Khẩu thuộc tổng Bưởi) là làm giấy. Riêng họ Lại làng Nghè từ thời Lê đã được độc quyền làm giấy sắc, chủ yếu là để bán cho triều đình. Cái tên nôm của làng Nghè dường như cũng mô tả một trong những công đoạn nhiều người tham gia nhất trong việc làm giấy sắc: nghè giấy, - giải thích đơn giản là dùng búa nện đều lên mặt giấy để tăng độ kết dính bền chắc cho tờ giấy.Cảnh “nghè” giấy thời xưa
**
… Ngày 28/9/2006, Nhà thờ tổ nghề giấy sắc thuộc phường Nghĩa Đô được xếp hạng di tích quốc gia . Một ngày tạnh ráo trong tháng 10/2006, họ Lại phường Nghĩa Đô làm lễ đón bằng di tích. Khi các phần nghi lễ hoàn tất xong xuôi, người trong họ và các khách thân lưu lại từ đường, cùng nhau uống chén rượu "thụ lộc". Cùng với ông Lại Đạt, người vừa thay mặt các thế hệ hiện tại của họ Lại ở Nghĩa Đô đọc bài cáo với tổ tiên về vinh dự mà cả họ vừa được nhận, ngồi quanh mâm còn có chuyên gia biên soạn phả Lại Cao Nguyện và hai vị khách từ trung ương: GS Vũ Khiêu và nhà văn Tô Hoài. Tất nhiên người trong họ Lại Nghĩa Đô không coi Tô Hoài là khách. Từ lâu tuy không còn ở trong làng, nhưng ông thường vẫn về đây thăm thú người thân. Hôm ấy ông tham gia lễ đón bằng di tích vừa như một thành viên cộng đồng được vinh danh, vừa như người trong hàng những cháu ngoại họ Lại đến chia vui với bà con họ Lại Nghĩa Đô.Lại Nguyên Ân