Khép lại một cuộc tranh tài nghề nghiệp, Liên hoan Tuồng và Dân ca kịch toàn quốc 2025 vừa diễn ra từ 15-26/11 tại Hà Nội cũng mở ra những góc nhìn cần thiết  để hai loại hình sân khấu truyền thống này tiếp tục tìm được vị trí của mình trong đời sống hôm nay.

Trước ngày khai mạc, Liên hoan Tuồng và Dân ca kịch toàn quốc 2025 đã mang theo những chờ đợi đặc thù của một sự kiện gắn với nền tảng truyền thống. Bên cạnh việc tôn vinh hai loại hình sân khấu đặc thù, trọng tâm của sân chơi này còn hướng tới việc khơi dậy khát vọng làm nghề, củng cố ý thức gìn giữ bản sắc của nghệ sĩ, đồng thời tạo điều kiện để công chúng nhận diện rõ hơn giá trị thẩm mỹ và chiều sâu văn hóa của tuồng và dân ca kịch.

Bởi vậy, liên hoan cũng là nơi các nghệ sĩ, đạo diễn, tác giả và nhà quản lý trao đổi về mô hình hoạt động, phương pháp dàn dựng hay những khó khăn dai dẳng trong đào tạo lực lượng kế cận. Xa hơn, đó là những trăn trở đối với "hệ sinh thái" của tuồng và dân ca kịch, vốn đang phải xoay xở trong bối cảnh thị trường và cơ chế vận hành đều thay đổi nhanh.

Việc tổ chức liên hoan tại Nhà hát Kim Mã (Hà Nội) cũng tạo ra một phép thử đáng kể. Tuồng và dân ca kịch vốn phát triển mạnh ở miền Trung. Đưa chúng ra sân khấu Thủ đô là cơ hội mở rộng phạm vi tiếp cận, nhưng cũng đòi hỏi bản lĩnh của người nghệ sĩ, khi không phải khán giả trẻ nào cũng dễ dàng tiếp nhận ngôn ngữ biểu đạt mang nhiều ước lệ của sân khấu cổ truyền.

Biểu diễn nghệ thuật tại Lễ khai mạc Liên hoan Tuồng và Dân ca kịch toàn quốc - 2025

Đó là bài toán của giáo dục thẩm mỹ, của việc tái lập mối liên kết từng bền chặt giữa sân khấu truyền thống và cộng đồng. Chỉ khi di sản có chỗ đứng trong môi trường tiếp nhận đương đại, sân khấu mới tránh khỏi nguy cơ đứng ngoài dòng chảy thời cuộc.

Tối 17/11, lễ khai mạc liên hoan đã diễn ra tại Nhà hát Kim Mã, trong niềm vui của hơn 800 nghệ sĩ từ mọi miền. "Trong cái lạnh đầu đông, chúng tôi rất vui khi Nhà hát trở thành nơi đón các đồng nghiệp từ miền Trung và phía Nam trong kỳ liên hoan lớn nhất của Tuồng và Dân ca kịch", NSND Lê Tuấn Cường - Phó Giám đốc Nhà hát Nghệ thuật Sân khấu Truyền thống Quốc gia - chia sẻ.

Theo ông Cường, năm 2025 được giới sân khấu truyền thống đặc biệt trông đợi vì rơi vào chu kỳ tổ chức 3 năm/lần của các liên hoan lớn. "Vừa qua, Bắc Ninh tổ chức Liên hoan Chèo toàn quốc với 11 đơn vị nghệ thuật. Còn lần này, Liên hoan của chúng tôi có 10 nhà hát tham dự. Và đơn vị nào cũng mang tới tinh hoa sân khấu của địa phương mình" - ông nói - "Đó là những cuộc hội ngộ giàu ý nghĩa, nhất là trong bối cảnh việc nhận diện và tôn vinh bản sắc văn hóa đang trở nên quan trọng trong kỷ nguyên phát triển mới của dân tộc".

Và vượt lên niềm vui của một ngày hội nghề hay những tấm huy chương được trao trong lễ bế mạc, Liên hoan năm nay phần nào giúp trả lời câu hỏi đã âm ỉ nhiều năm: tuồng và dân ca kịch đang ở đâu trong đời sống hôm nay, và sẽ dựa vào đâu để đi tiếp?

Từ sau lễ khai mạc, các vở diễn xuất hiện liên tiếp trên sân khấu Kim Mã đã phác họa diện mạo rõ rệt của các vở tuồng trong đời sống hiện tại.

Được chọn biểu diễn mở màn, vở tuồng Lửa cháy Phiên Ngung của Nhà hát Nghệ thuật Sân khấu Truyền thống Quốc gia Việt Nam lập tức tạo dấu ấn mạnh. Kịch bản của tác giả Nguyễn Sỹ Chức đưa khán giả trở lại đầu thế kỷ X, thời điểm họ Khúc đã giành được quyền tự chủ cho dân tộc, nhưng sự đe dọa từ phương Bắc vẫn luôn rình rập. Theo lệnh cha là Khúc Hạo, Hậu chúa Khúc Thừa Mỹ sang Đại Lương và Nam Hán với tư cách sứ giả, vừa làm con tin, vừa thực hiện đường lối ngoại giao mềm dẻo và thăm dò dã tâm kẻ thù.

Thực tế, khi được dàn dựng cách đây 2 năm, do tư liệu lịch sử về thời kỳ này khá mỏng, ê-kíp và Hội đồng nghệ thuật của Nhà hát đã phải thảo luận rất kỹ để tìm ra hướng đi tối ưu: giữ độ chính xác lịch sử ở mức cao nhất, chỉ sử dụng những hư cấu có cơ sở và đảm bảo logic, để tác phẩm vừa đúng bối cảnh thời đại, vừa giàu giá trị yêu nước và tinh thần dân tộc.

Cách tiếp cận ấy, cùng khả năng dàn dựng của đạo diễn NSND Hoàng Quỳnh Mai, đã giúp nhân vật Khúc Thừa Mỹ hiện lên trong vở với số phận và tính cách khá thuyết phục: một sứ giả - điệp viên đầy bản lĩnh nhưng vẫn giữ những cảm xúc rất con người khi phải sống giữa hang ổ kẻ thù. Và lớp diễn tái hiện cuộc đấu tranh nội tâm của ông khi cô đơn trong "hang hùm" đã gây ấn tượng mạnh với người xem, với cảnh Khúc Thừa Mỹ bị những bóng người đeo mặt nạ vây kín xung quanh.

"Mặt nạ trong cảnh diễn này, và cả những phông nền sân khấu mang hình mặt nạ ở nhiều cảnh khác, đều là những ẩn dụ nghề nghiệp" - NSND Lê Tuấn Cường nói - "Chúng vừa gợi mở về khả năng hóa thân trước kẻ thù của Khúc Thừa Mỹ, người được xem là một trong những điệp viên sớm nhất của lịch sử, vừa phù hợp với đặc trưng của tuồng, nơi những chiếc mặt nạ luôn được sử dụng với tần suất rất cao".

Rất thú vị, chỉ hai ngày sau Lửa cháy Phiên Ngung, câu chuyện về dòng họ Khúc một lần nữa trở lại sân khấu trong vở dân ca kịch Phụng vũ trời Nam của Nhà hát Nghệ thuật Truyền thống tỉnh Khánh Hòa. Tại đó, một lát cắt khác được mở ra, với nhân vật trung tâm là Tiên chúa Khúc Thừa Dụ và Trung chúa Khúc Hạo. Cùng các hào trưởng trong vùng, họ đã tiến đánh thành Tống Bình (Đại La), buộc quân phương Bắc rút về nước và tự xưng Tiết độ sứ để đặt nền móng đầu tiên cho nền độc lập.

Vở tuồng “Lửa cháy Phiên Ngung” ra mắt từ 2023 và đã có một thòi gian dài để hoàn thiện

Như thế, từ hai câu chuyện khác nhau trên sân khấu, khán giả có dịp nhìn lại trọn vẹn hơn giai đoạn lịch sử đặc biệt đầu thế kỷ X, nơi dòng họ Khúc giữ vai trò quan trọng trong hành trình khôi phục quyền làm chủ vận mệnh của dân tộc. Sự nối tiếp này cũng gợi nên điểm thú vị của Liên hoan năm nay: những câu chuyện lịch sử được tái hiện bằng nhiều lăng kính khác nhau, mỗi vở chọn một giai đoạn, một nhân vật, một số phận để soi chiếu.

Đơn cử, trong vở tuồng Nữ tướng Tây Sơn biểu diễn sau đó, Nhà hát Nghệ thuật Truyền thống tỉnh Khánh Hòa đưa khán giả trở lại những ngày cuối của vương triều Tây Sơn qua hình tượng Đô đốc Bùi Thị Xuân. Trên sân khấu, giữa cảnh thù trong giặc ngoài, hình ảnh vị nữ tướng hiện lên với khí phách hiên ngang và bi tráng, khi vừa đối mặt với gian thần trong triều, vừa gắng chèo chống bảo vệ nhà Tây Sơn cho đến khi nhắm mắt.

Hoặc vở tuồng Người đi mở cõi của Nhà hát Nghệ thuật Lam Sơn (Thanh Hóa) lại gắn với thời điểm Nguyễn Hoàng vào trấn giữ phương Nam, với hình ảnh Nguyễn Hoàng hiện lên như một danh nhân có tầm nhìn xa, biết gắn kết các cộng đồng và xóa bỏ hiềm khích để xây dựng miền đất mới của hòa hợp và thịnh vượng. Câu chuyện ấy không chỉ làm sống dậy hình ảnh một Chúa Tiên trong thế kỷ 16, mà còn mở ra những thông điệp về việc gìn giữ đoàn kết và dựng xây tương lai...

Như thế, từ dòng họ Khúc đến nhà Tây Sơn rồi Chúa Tiên Nguyễn Hoàng, các vở tuồng tại Liên hoan năm nay đã cho thấy sự phong phú trong cách tiếp cận lịch sử. Cùng những trang sử, những nhân vật quen thuộc nhưng mỗi ê-kíp lại chọn một mảnh ghép riêng, tạo nên bức tranh mới về sự tìm tòi, cố gắng làm mới mình của dân ca kịch và tuồng.

Một cảnh trong vở vở dân ca kịch “Cung phi Điểm Bích” (Nhà hát Nghệ thuật Ca kịch Huế) giành HCB

Không khó hiểu khi cả bảy vở tuồng tham gia liên hoan lần này đều chọn đề tài lịch sử, khắc họa những nhân vật tiêu biểu cho từng giai đoạn - từ Khúc Thừa Mỹ, Bùi Thị Xuân, Nguyễn Hoàng đến Hồ Quý Ly, Nguyễn Trung Trực. Lựa chọn đó gắn trực tiếp với bản chất của tuồng: xây dựng dựa trên những xung đột lớn, giàu sắc thái bi tráng, có tính biểu trưng cao. Trong không gian nghệ thuật ấy, tinh thần ái quốc, đề cao chính nghĩa và những hệ giá trị của cộng đồng chính là chất liệu giúp tuồng phát huy nội lực.

Trong khi đó, ở hạng mục dân ca kịch, một trong những vở diễn gây ấn tượng mạnh nhất với người xem là Chìm trong vòng xoáy (Trung tâm Nghệ thuật Truyền thống Nghệ An). Đây là một vở diễn được chuẩn bị nghiêm túc ngay từ khâu hình thành ý tưởng.

Được viết bởi tác giả Nguyễn Đăng Chương, đạo diễn NSND Hoài Huệ dàn dựng và NSND Nguyễn An Ninh chuyển thể dân ca, vở diễn xây dựng một hệ thống nhân vật phức tạp: những cán bộ giàu quyền lực, những doanh nhân, những người thân và người tình của họ - tất cả đều mang tính biểu trưng cho các mảng sáng, tối trong cách xã hội hiện đại vận hành. Không nhân vật nào mang kịch tính cá nhân thuần túy, tất cả được đặt trong quan hệ đan cài, tạo thành "vòng xoáy" đúng nghĩa giữa quyền lực, lợi ích và trách nhiệm.

Cảnh trong vở kịch dân ca “Chìm trong vòng xoáy”

Từ góc độ biểu diễn, thành công lớn nhất của Chìm trong vòng xoáy nằm ở hướng xử lý những chủ đề thời sự bằng ngôn ngữ dân ca kịch mà không đánh mất chiều sâu của thể loại. Các xung đột được triển khai theo những tuyến song song: quyền lực đối lập với lương tri; tham vọng đối mặt trách nhiệm công vụ; tình cảm riêng tư va đập với đạo đức xã hội.

Thực tế, đây đều là những mảng đề tài khó, dễ sa vào minh họa, rao giảng đạo đức hoặc u ám một chiều. Nhưng với khả năng của đạo diễn NSND Hoài Huệ, các xung đột tâm lý này được chuyển hóa khá "ngọt", vở diễn vừa giữ được tính biểu trưng, vừa khiến người xem cảm thấy thuyết phục vì gần gũi với những gì đang diễn ra quanh mình.

Cảnh trong vở kịch dân ca “Chìm trong vòng xoáy”

Đáng nói, với cấu trúc ví giặm, âm nhạc dân ca Nghệ Tĩnh của Chìm trong vòng xoáy không chỉ tạo bản sắc riêng về loại hình mà còn trở thành kênh biểu đạt cảm xúc chủ đạo cho toàn bộ câu chuyện. Những đoạn hát trầm, lời thoại kịch tính, các quãng ngân xót xa… được đan cài có chủ ý, khiến chất dân ca trong vở đủ sức dẫn khán giả vào chiều sâu tâm lý của các nhân vật.

Nhìn rộng sang các vở diễn khác, có thể thấy dân ca kịch bước vào liên hoan với sự "mềm mại" đặc thù so với chất dữ dội của tuồng. Dựa trên chất liệu dân ca từng vùng miền, thể loại này dễ chạm tới tâm trạng, tình cảm và quan hệ xã hội - những điều khán giả hôm nay có thể tiếp nhận tự nhiên. Vì vậy, đề tài của các vở dân ca kịch rộng hơn: lịch sử, cách mạng, đời sống hiện đại…, tạo nên nhịp điệu mang nhiều sắc thái.

Sự khác biệt này dẫn đến yêu cầu rõ ràng: tuồng có thể đổi mới nhưng không thể rời bỏ thế mạnh lịch sử và cấu trúc bi tráng; dân ca kịch có thể tiến gần hiện đại, miễn là giữ được tinh thần dân dã, trữ tình. Khi bám vào đúng căn cốt, hai thể loại đều có khả năng đối thoại với khán giả trong bối cảnh mới.

Ở góc độ khác, liên hoan diễn ra trong lúc nhiều đoàn nghệ thuật đang trải qua giai đoạn sắp xếp, sáp nhập. Tuy nhiên, chất lượng các vở diễn năm nay cho thấy sự đồng đều hơn so với những kỳ trước: diễn viên được đầu tư, lớp trẻ được trao vai quan trọng, tinh thần nghề nghiệp được giữ vững. Điều này cho thấy sự nghiêm túc đã trở thành yêu cầu tự thân của cả tuồng và dân ca kịch.

Tối 26/11, lễ bế mạc Liên hoan đã khép lại 10 ngày diễn ra liên tục của 14 đơn vị nghệ thuật. Đằng sau những tấm huy chương là một câu chuyện lớn hơn: cách tuồng và dân ca kịch thích ứng với hiện tại bằng sáng tạo nghiêm túc.

Không ngoài dự đoán, Lửa cháy Phiên Ngung, giành Huy chương Vàng, là ví dụ điển hình cho hướng tiếp cận bài bản: dựa trên nền tảng tư liệu vững chắc, chú trọng chiều sâu lịch sử và giữ trọn chất mỹ học của tuồng.

Tấm HCV thứ hai, Chìm trong vòng xoáy (Trung tâm Nghệ thuật Truyền thống Nghệ An), lại là điểm sáng khác. Tại đó, chất dân ca truyền không chỉ hiện diện như chất liệu, mà trở thành kênh biểu đạt chính, giúp truyền tải chiều sâu của bi kịch quyền lực trong vở diễn.. Đây là cách làm cho thấy dân ca kịch hoàn toàn có khả năng tiếp cận vấn đề thời sự mà không đánh mất bản sắc - với sự cẩn trọng, bài bản nhưng vẫn đủ tự tin sáng tạo mà không rơi vào tình trạng "kịch pha dân ca" như từng thấy ở một số vở dân ca kịch những năm qua.

Nhìn vào bức tranh chung của Liên hoan, có thể thấy đề tài lịch sử vẫn là mạch chủ đạo: 8 trong 14 vở khai thác các giai đoạn, nhân vật của quá khứ; 4 vở tái hiện thời kỳ kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ; một vở dựa trên chất liệu dân gian pha màu thần thoại; và một vở phản ánh câu chuyện phòng chống tham nhũng đương đại. Đáng chú ý, những vấn đề hiện đại cũng như đề tài cách mạng chủ yếu được các đoàn dân ca kịch đảm nhiệm, cho thấy thế mạnh của loại hình này khi tiếp cận những câu chuyện gần gũi với đời sống hôm nay.

Ở góc ngược lại, những chia sẻ từ NSND Lê Tiến Thọ Chủ tịch Hội đồng Nghệ thuật cho thấy những điểm còn chưa hoàn thiện. Một số kịch bản vẫn mắc lỗi quen thuộc khi để tác giả "nói thay" nhân vật, đặt ra xung đột nhưng không đi tới tận cùng, thiếu những trò diễn đủ sắc để khán giả nhớ sâu. Xa hơn, một vài vở quá "tham" phần trang trí sân khấu dày đặc, đôi khi khuất diễn xuất - điều không đúng với tinh thần kịch hát. Ngoài ra, việc lạm dụng ca khúc ngoài thể loại, hay sử dụng màn hình LED chưa hợp lý, cũng khiến nhiều lớp diễn mất đi sự mạch lạc và tập trung cần thiết.

Những hạn chế ấy cũng dễ hiểu nếu đặt trong bối cảnh chung của sân khấu truyền thống, nơi các đơn vị đều đối mặt với hàng loạt bài toán về đào tạo, thiếu hụt lực lượng, thị trường biểu diễn thu hẹp, khó khăn trong việc kéo khán giả trở lại rạp diễn giữa thời điểm bùng nổ công nghệ giải trí.

Từ cách nhìn ấy, các nhược điểm của một số vở diễn có thể quy về một vấn đề chính: mọi sáng tạo chỉ thực sự có ý nghĩa khi xuất phát từ sự thấu đáo và tôn trọng các đặc trưng của tuồng hay dân ca kịch. Ngược lại, nếu tiếp cận thiếu hợp lý, vở diễn rất dễ rơi vào cảm giác "dở dang" và mất đi bản sắc vốn có qua nhiều thế kỷ.

Như vậy, Liên hoan năm nay khép lại để mở ra một số tín hiệu đáng khích lệ về chất lượng của nhiều vở diễn, sự trưởng thành của đội ngũ kế cận và nỗ lực bền bỉ của những người làm nghề. Nhưng con đường phát triển của tuồng và dân ca kịch vẫn còn nhiều thách thức, cả về đổi mới, bảo tồn và tiếp cận khán giả - những nhiệm vụ dài hơi.

Xét cho cùng, nghệ thuật truyền thống chỉ có thể tồn tại khi được nuôi dưỡng bằng lao động nghiêm túc, sự tỉnh táo trong sáng tạo và niềm tin vào giá trị tinh thần mà nó có thể mang lại cho đời sống hôm nay.