Nữ danh họa Paule Vézelay: Một cá tính vượt thời gian

Triển lãm mới nhất tại Phòng trưng bày Royal West of England Academy (RWA), mang tên Paule Vézelay: Living Lines, mở ra một cánh cửa rực rỡ dẫn vào cuộc đời và sự nghiệp của một nghệ sĩ khổng lồ người Anh. Bà đã thách thức mọi quy ước để ghi dấu tên mình giữa những tên tuổi nổi bật của nghệ thuật trừu tượng thế kỷ 20.

Triển lãm hồi cố Paule Vézelay: Living Lines kéo dài đến hết ngày 27/4/2025. Đây là sự kiện cá nhân lớn nhất về tác phẩm của bà trong hơn 40 năm qua, quy tụ hơn 60 tác phẩm - tranh vẽ, bản in, điêu khắc, dệt may và các hiện vật cá nhân - trải dài suốt sự nghiệp vượt qua các lục địa, chiến tranh và phong trào nghệ thuật.

Hành trình tiên phong, phá cách

Sinh ra với tên Marjorie Watson-Williams tại Bristol, Anh quốc năm 1892, Paule Vézelay - tên tự đặt cho mình - đã sống một cuộc đời táo bạo và linh hoạt như những đường nét đặc trưng trong nghệ thuật của bà.

Câu chuyện của Vézelay bắt đầu tại Clifton, một khu phố thanh lịch ở Bristol, nơi dòng dõi Quaker và nghề nghiệp của cha bà - một chuyên gia tai mũi họng nổi tiếng - đã định hình một tuổi thơ đầy đặc quyền và tò mò. Những bản vẽ minh họa tỉ mỉ của cha bà cho các cuốn sách y học dường như gợi lên một di sản nghệ thuật mà Vézelay trẻ tuổi có thể đã tiếp thu khi hỗ trợ ông.

Tuy nhiên, những năm đầu đời của bà không gắn liền với màu vẽ, mà là với sân khấu - tình yêu đầu tiên của bà, một đam mê để lại dấu ấn trong năng lượng nhịp nhàng, gần như được biên đạo, của các tác phẩm trừu tượng sau này. Cá tính mạnh mẽ, xinh đẹp và độc lập, bà ghi danh vào Trường Nghệ thuật Slade ở London, nhưng nhanh chóng bỏ học, khó chịu vì bị đối xử như một người mới bắt đầu. Khi một người cầu hôn dai dẳng đe dọa tự do của bà, bà không do dự, thu xếp hành lý và rời nước Anh, đến Paris (Pháp) năm 1926 với một cái tên mới và một tầm nhìn kiên định.

Paris những năm 1920 là lò luyện của những ý tưởng, một thành phố mà sự tự do bùng nổ trong không khí cùng tiếng leng keng của ly cà phê và những cuộc tranh luận sôi nổi về nghệ thuật tiên phong. Với Vézelay, đó là một cuộc trở về quê hương mà bà chưa từng biết đến.

Thoát khỏi những giới hạn cứng nhắc của nghệ thuật Anh, vốn bị bà coi là ngột ngạt và khép kín, bà lao mình vào một môi trường tràn đầy hứng khởi. Ở đây, bà không còn là Marjorie từ Bristol - bà là Vézelay, một nghệ sĩ quốc tế tự xây dựng hình ảnh bản thân một cách có chủ ý như những sáng tác của mình. "Bà ấy có một tầm nhìn về bản thân trong môi trường đó" - Giám tuyển Simon Grant nhận xét - "Và bà ấy đã tự mình đạt được điều đó, không cần bất kỳ sự giúp đỡ nào".

Những năm đầu ở Paris đánh dấu một bước ngoặt lớn trong sự nghiệp của Vézelay, từ nghệ thuật mô phỏng sang trừu tượng, một hành trình được triển lãm tại RWA tái hiện một cách tuyệt đẹp. Các bản khắc và tranh màu nước ban đầu của bà - mềm mại nhưng chắc chắn - phản ánh nguồn gốc sân khấu, với các chủ thể tràn đầy chuyển động và duyên dáng. Nhưng chính trong nghệ thuật trừu tượng, bà đã tìm thấy tiếng nói của mình, những đường nét trở nên phóng khoáng, hữu cơ hơn, như đang đung đưa theo một nhịp điệu vô hình.

Đến năm 1936, bà thử nghiệm với không gian 3 chiều, căng dây câu qua các khung để tạo ra loạt tác phẩm đột phá Lines In Space. Khi những tác phẩm này ra mắt tại Galerie Jeanne Bucher ở Paris, cả thế giới nghệ thuật chú ý và bắt đầu giới thiệu bà cho các triển lãm khắp châu Âu.

"Bà ấy hẳn đã nghĩ: Cuối cùng, mình đã thành công lớn!" - Simon Grant suy ngẫm. Nhưng niềm vui đó chẳng được bao lâu, vài tháng sau, Thế chiến II bùng nổ, buộc bà trở lại Anh, một cuộc hồi hương đầy đau đớn sau 2 thập niên xa xứ.

Khả năng phát triển mạnh mẽ giữa những biến động như vậy nói lên sức bền bỉ của Vézelay. Bà đã sống sót qua Thế chiến I khi còn là sinh viên, và tại Paris, bà đã tạo dựng một vị trí giữa các nhà siêu thực và các nhóm trừu tượng. Từ những bản phác thảo đầu tiên ở Bristol đến những sợi dây căng thẳng, rung động của Lines In Space, hành trình của Paule Vézelay đến Paris và trở về Anh là minh chứng cho một tinh thần vừa không ngừng nghỉ vừa kiên định, một người phụ nữ biến mọi xáo trộn thành khám phá.

Một di sản hồi sinh tại RWA

Đối với Paule Vézelay, Bristol vừa là khởi đầu vừa là kết thúc - một thành phố bà rời bỏ để theo đuổi định mệnh và trở lại trong hoàn cảnh bất đắc dĩ, giờ đây được tôn vinh trong triển lãm. Triển lãm này, một cuộc trở về huy hoàng của người con gái bản xứ đã trở thành tầm nhìn toàn cầu, mở ra di sản của bà với quy mô chưa từng có, kể từ triển lãm hồi cố năm 1983 tại Tate.

Ở đây, "những đường nét sống động" của Vézelay không chỉ là một dấu ấn phong cách - chúng là ẩn dụ cho một cuộc đời nhảy múa qua các biên giới và thời đại, một sức sống mà RWA tái hiện với sự kính trọng và tinh tế.

Khi bước qua các phòng trưng bày, người ta sẽ cảm nhận được nhịp đập của một nghệ sĩ không bao giờ đứng yên, những sáng tạo của bà là minh chứng sống động cho một sự nghiệp không chịu bị gò bó.

Triển lãm tái hiện hành trình nghệ thuật của Vézelay với sự rõ ràng gần như một cuốn tiểu sử. Những tác phẩm đầu tay - các bản khắc và tranh màu nước từ thời ở Bristol - mang âm hưởng của sân khấu mà bà yêu thích, với những nhân vật như đang biểu diễn giữa chừng, nhuộm trong những sắc màu nhẹ nhàng, ngập ngừng. Những tác phẩm này, gắn bó với nghệ thuật mô phỏng, gợi lên một tài năng đã sẵn sàng vượt thoát. Rồi đến cú đột phá ở Paris: Sự lao mình vào nghệ thuật trừu tượng, bùng nổ qua những đường nét uốn lượn và màu sắc rực cháy, thoát khỏi sự ràng buộc của biểu hình.

Loạt Lines In Space, như pha trộn điêu khắc, đánh dấu một đỉnh cao khó cượt, với vẻ duyên dáng của một vũ công và sự chính xác của một kỹ sư. Sau này, khi chiến tranh buộc bà trở lại Anh, Vézelay chuyển sang dệt may, đan xen cảm quan trừu tượng vào các mẫu thiết kế kết hợp giữa vẻ đẹp và công năng.

RWA đặt các tác phẩm của bà cạnh những điêu khắc của Alexander Calder và Marlow Moss, những người bạn từ thời Paris - các mô hình động của Calder đung đưa đầy tinh nghịch, các hình khối hình học của Moss tạo nên sự đối lập rõ rệt với dòng chảy của Vézelay, cùng nhau khắc họa bà như một nhà đổi mới và đồng hành.

Ngoài các tác phẩm nghệ thuật, kho lưu trữ của Vézelay mang đến cho triển lãm một hơi ấm thân mật. Những lá thư từ Joan Miró tràn đầy tình cảm, lời chào trang trọng của Ernest Hemingway gợi lên sự kính trọng, sự ủng hộ của Wassily Kandinsky… cho thấy vị thế của bà giữa các đồng nghiệp. Một bức ảnh chụp bà cười cùng Alexander Calder, một bức khác chụp bà một mình trong xưởng Paris, quyển sổ phác thảo trên tay - những mảnh ghép này lột bỏ lớp vỏ huyền thoại để lộ con người thật: Quyến rũ, quyết tâm, tràn đầy sức sống. Chúng là lời nhắc nhở rằng Vézelay không chỉ là một nghệ sĩ, mà là một sức mạnh, người đã mê hoặc và thách thức những nhân vật xuất chúng quanh bà.

Lật giở những di vật này, như nhà sử học nghệ thuật đầu tiên hẳn đã làm sau khi bà qua đời năm 1984, là nghe thấy giọng nói của bà - tự tin, vui tươi, không khoan nhượng - vang vọng qua các thập niên.

Ý nghĩa của triển lãm nằm ở việc giành lại vị trí của Vézelay trong lịch sử nghệ thuật. Là một người tiên phong trong lĩnh vực bị chi phối bởi đàn ông châu Âu, bà sánh vai với Piet Mondrian, Joan Miró và Wassily Kandinsky, nhưng nước Anh thường bỏ qua bà để nhường ánh hào quang cho danh tiếng của bà ở nước ngoài. RWA sửa chữa sai lầm này bằng cách đặt câu chuyện của bà vào gốc rễ Bristol trong khi tôn vinh tầm vóc toàn cầu.

Triển lãm như là lời kêu gọi các nghệ sĩ ngày nay đón nhận rủi ro và sự sáng tạo mà bà đã thể hiện. Ảnh hưởng của bà không chỉ nằm ở các tác phẩm cụ thể, mà ở sự không sợ hãi - một di sản cảm giác cấp bách, vượt thời gian và mãnh liệt sống động.

Đứng trong các phòng trưng bày của RWA, bạn sẽ thấy điều đó: những đường nét xoay tròn trên tranh, những sợi dây ngân nga trong căng thẳng lặng lẽ, một cuộc đời cô đọng thành nghệ thuật vẫn còn thở. Paule Vézelay: Living Lines không chỉ là một cuộc hồi cố - nó là một sự hồi sinh, một cơ hội để chứng kiến nữ nghệ sĩ biến mọi ràng buộc thành giá vẽ.