"Vừa qua, chúng ta thấy sông Tô Lịch sạch hơn, xanh hơn, khiến người dân rất vui mừng". Lời nhận xét của Tổng Bí thư Tô Lâm trong buổi tiếp xúc cử tri Hà Nội ngày 23/9 vừa qua không chỉ là sự ghi nhận thực tế, mà còn phản ánh tâm trạng chung của người dân Thủ đô Hà Nội.

Sau nhiều năm chờ đợi, sông Tô Lịch gắn liền với lịch sử và ký ức của thành phố đã có những biến chuyển rõ rệt, mở đầu cho hành trình hồi sinh bền vững.

Những chuyển biến gắn liền với chuỗi giải pháp quyết liệt mà Hà Nội triển khai từ cuối năm 2024, nhằm xử lý ô nhiễm tại dòng sông từng được coi là "điểm đen" giữa lòng Thủ đô. Trong đó, bổ cập nguồn nước sạch được xác định là giải pháp then chốt.

Điển hình, đầu năm 2025, Văn phòng UBND TP Hà Nội đã ban hành thông báo kết luận của Chủ tịch UBND TP Trần Sỹ Thanh về phương án bổ cập nước cho sông Tô Lịch. Theo đó, các đơn vị được giao nhiệm vụ nghiên cứu và triển khai việc đưa nước từ hồ Tây và sông Hồng vào sông, nhằm tăng cường khả năng tự làm sạch dòng sông. Mục tiêu của giải pháp này không chỉ dừng ở việc giảm ô nhiễm, mà còn hướng tới phục hồi cảnh quan, tạo điều kiện để hệ sinh thái phát triển trở lại.

Để rồi, sau nhiều tháng làm việc gấp rút, vào sát dịp kỷ niệm 80 năm Cách mạng tháng Tám và Quốc khánh 2/9, những công trình đầu tiên trong kế hoạch hồi sinh sông Tô Lịch đã được đưa vào vận hành.

Cụ thể, từ ngày 15/8, toàn bộ 245 cửa xả dọc sông đã được thu gom, đưa nước thải về Nhà máy xử lý nước thải Yên Xá để xử lý tập trung. Nhà máy vận hành với công suất khoảng 200.000 - 230.000m³/ngày đêm, đủ sức tiếp nhận và xử lý toàn bộ lượng nước thải của sông.

Tiếp đó, ngày 9/9, hệ thống dẫn nước bổ cập từ hồ Tây chính thức hoạt động. Hệ thống gồm hai đường ống HDPE song song với đường kính D1200, vận hành theo chu kỳ, bảo đảm dòng nước từ hồ Tây chảy trực tiếp vào sông Tô Lịch mà không hòa lẫn với nước thải kênh TE3. Cùng thời điểm này, đập dâng tại khu vực cầu Quang phía hạ lưu sông Tô cũng được vận hành nhằm giữ mực nước ổn định.

Gần nhất, tới ngày 20/9, nguồn nước sau xử lý từ Nhà máy xử lý nước thải Yên Xá được chính thức đưa trở lại sông Tô Lịch. Theo các đơn vị thực hiện, sự phối hợp giữa hai nguồn nước từ hồ Tây và nhà máy Yên Xá sẽ giúp duy trì dòng chảy liên tục, ổn định của dòng sông, loại bỏ mùi hôi và bảo đảm môi trường nước lâu dài.

Với chiều dài gần 15 km, chảy qua nội thành Hà Nội, sông Tô Lịch suốt hàng chục năm qua gắn với hình ảnh dòng nước đen ngòm, ngập rác thải. Đó là sự tương phản hoàn toàn với hơn 10 thế kỷ trước, khi nó từng là một trong những trục giao thông huyết mạch của Thăng Long, góp phần tạo nên mạng lưới đường thủy bao bọc Kẻ Chợ sầm uất.

Theo lời các nhà sử học, giống như nhiều đô thị cổ có cặp sông - núi biểu trưng, bộ đội sông Tô và núi Nùng (Long Đỗ) cũng từng giữ vai trò biểu tượng của kinh thành - trước khi dần nhường lại cho sông Hồng và núi Tản vào cuối thế kỷ 14.

Những thay đổi lớn với dòng sông này diễn ra cuối thế kỷ 19, khi người Pháp lấp cửa sông (nay là phố Cầu Gỗ) và đoạn chảy qua khu vực Phan Đình Phùng để xây dựng đô thị. Bị cắt mất nguồn tiếp nước tự nhiên từ sông Hồng, Tô Lịch dần cạn nước, trở thành một con kênh hứng vô số cống xả thải trực tiếp trong quá trình đô thị hóa, để rồi được "định vị" như một trong những điểm ô nhiễm nặng nhất Hà Nội.

Thực tế từ cuối thập niên 1990, thành phố bắt đầu có những động thái bảo vệ như kè bờ, mở rộng đường ven sông, trồng cây xanh, lắp ghế nghỉ và hệ thống chiếu sáng. Tuy nhiên, dòng nước đặc quánh, tù đọng sau hàng chục năm bị coi là "con sông chết" vẫn là hiện trạng khó xóa bỏ tại đây. Thậm chí, đã có thời điểm, ý tưởng "cống hóa" sông Tô lại được nhắc tới, dựa trên mô hình từng áp dụng ở một số đoạn sông khác: phủ bê tông mặt sông làm đường, biến dòng chảy thành mương ngầm. Nhưng việc phương án này không được lựa chọn là minh chứng cho quyết tâm giữ gìn và hồi sinh một dòng sông lịch sử của chính quyền và người dân Hà Nội.

Để rồi, vào những ngày đầu tiên nước sạch được bổ cập từ hồ Tây, mạng xã hội tràn ngập hình ảnh và clip ghi lại sự đổi thay: mặt nước trong xanh hơn, dòng chảy ổn định, mùi hôi thối giảm rõ rệt. Người dân dạo bộ, chạy thể dục trên tuyến đường ven sông có thể thoải mái bỏ khẩu trang để hít thở, ngắm nhìn dòng nước đã khác xa tình trạng ô nhiễm kéo dài hàng chục năm.

Thực tế này cho thấy các biện pháp mới triển khai đang phát huy tác dụng. Khi nguồn xả thải bị chặn, đồng thời nước sạch được bổ sung, dòng sông có điều kiện khôi phục, cải thiện chất lượng nước, tăng lượng oxy hòa tan và dần hình thành lại môi trường sinh thái.

Cũng cần nhắc lại, sự trong xanh hiện tại của sông Tô Lịch mới chỉ là kết quả ban đầu, khi các biện pháp cải thiện vẫn đang được triển khai. Đây sẽ là một quá trình dài, đòi hỏi theo dõi sự ổn định của dòng chảy trong trạng thái mới, đồng thời kịp thời điều chỉnh hoặc bổ sung giải pháp cần thiết.

Thực tế, như nhiều chuyên gia phân tích, do đã mất một phần kết nối tự nhiên, sông Tô Lịch hiện phụ thuộc chủ yếu vào nguồn bổ cập nhân tạo. Nếu dòng chảy không được duy trì ổn định và hệ thống xử lý thiếu đồng bộ, nguy cơ tái ô nhiễm vẫn hiện hữu. Xa hơn, cần coi người dân là một phần trong tiến trình hồi sinh dòng sông, thông qua sự tham gia vào giám sát, bảo vệ và khai thác bền vững không gian sông Tô Lịch.

Đáng nói, song song với nỗ lực làm sạch, UBND TP Hà Nội đã có tờ trình gửi HĐND thành phố xem xét phê duyệt chủ trương đầu tư Dự án cải tạo, chỉnh trang, tái thiết công viên tuyến hai bên sông Tô Lịch. Dự án dự kiến sử dụng gần 738.000 m² đất, bao gồm nhiều hạng mục như cây xanh, đường dạo, quảng trường, sân chơi, sân thể thao, bãi đỗ xe, hệ thống kè và bậc lên xuống…

Như vậy, bên cạnh những chuyển biến tích cực từ việc chặn nguồn xả thải và bổ cập nước sạch, sông Tô Lịch còn đứng trước cơ hội trở thành không gian sinh thái - cảnh quan thực sự giữa lòng thành phố. Nó gắn với một định hướng xuyên suốt: sông Tô Lịch không chỉ là kênh thoát nước, mà phải là không gian sinh thái - văn hóa của Thủ đô.

Vẫn biết, hành trình hồi sinh Tô Lịch chắc chắn còn dài, nhưng những bước khởi đầu đã mang đến niềm tin: một dòng chảy từng bị lãng quên vẫn có thể trở lại như phần thiết yếu của đời sống Thủ đô.