Giữ sức sống cho linh thú xưa giữa thời hiện đại

Gần 100 tác phẩm điêu khắc gốm trong cuộc triển lãm Linh thú thời nay của nghệ nhân ưu tú Trần Nam Tước đến từ một cách tiếp cận đặc biệt.

Đó là: Kết hợp ngôn ngữ điêu khắc và tinh hoa của gốm truyền thống Bát Tràng với những tìm tòi, sáng tạo mới trong màu men, hình khối, từ đó tạo nên những tác phẩm hiện đại, chứa đựng thông điệp ý nghĩa về văn hóa Việt Nam qua hình tượng linh thú.

1. Tại cuộc triển lãm này (đang diễn ra tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam tới 20/8) - nhiều người đặt sự chú ý vào Người con của rồng- tác phẩm gợi liên tưởng đến tích cũ Quan Âm trụ long quá hải.

Tổng thể là hình tượng đầu rồng với tư thế vững chãi đang vươn lên. Ngự trên cao nhất là Quan Âm Bồ Tát cứu vớt, phổ độ tất thảy chúng sinh bên dưới được an lạc, vượt qua tai ương. Hình tượng này rất được ngư dân ven biển kính ngưỡng, với mong ước luôn được phù trợ, bảo hộ những chuyến giăng buồm ra khơi.

Bên trong hàm rồng là pho tượng Lý Công Uẩn với nhân dạng một vị thiền sư đang trong tư thế tọa thiền. Theo Thiên Nam ngữ lục (soạn vào thời Hậu Lê), từ thuở bé, vị vua đầu triều Lý đã được đức từ mẫu là bà Phạm Thị ẵm lên chùa nương nhờ bóng Phật. Quá trình tu học, trưởng thành của ông từ đó cũng gắn liền với chốn thiền môn.

Đồng thời, sự hài hòa giữa hình tượng Quan Âm, đại diện cho Phật giáo và rồng, đại diện bậc đế vương đã khẳng định mối quan hệ mật thiết với hoàng tộc triều Lý. Nhìn rộng hơn, rồng cũng trở thành biểu tượng văn hóa của nhiều quốc gia Đông Á, trong đó có Việt Nam. Vì thế, tác phẩm đồng thời phản ánh nền văn hóa Việt Nam từ bao giờ nay đã có sự hòa quyện với tinh thần từ bi, hỉ xả của đạo Phật.

2. Từ đất Thăng Long, kinh đô ngàn đời của nước Việt, nghệ nhân Trần Nam Tước ngược dòng suy tưởng lên đất Tổ Phong Châu (Phú Thọ). Tại nơi được xem là kinh đô đầu tiên của nước ta trong truyền thuyết, ông đã được khơi nguồn sáng tạo và cho ra 3 tác phẩm mang hình dạng giống với quả trứng. Chúng đại diện cho 3 thời kỳ, thời đại Hùng Vương, triều Lý và triều Trần.

Biết đâu nguồn cội, là tên tác phẩm đầu tiên, và cũng là câu hỏi đầy suy tư về nguồn cội của chú tiểu ngồi bên trong quả trứng. Ở đó, sống trong bối cảnh những luồng văn hóa ngoại lai du nhập mạnh mẽ vào nước ta như hiện nay, thế hệ trẻ - thể hiện qua hình ảnh chú tiểu - cần phải suy ngẫm để giác ngộ ra đâu mới thực sự là bản sắc văn hóa, là nguồn cội của dân tộc mình.

Đứng trên đỉnh là hình tượng rồng sải rộng đôi cánh tạo điểm nhấn cho toàn bộ tác phẩm. Sinh vật trông thật lạ mắt ấy, nếu bóc tách từng chi tiết, hóa ra lại thật gần gũi. Thân hình của rồng kết hợp với đôi cánh tựa như tiên, khiến người xem liên tưởng đến sự hòa hợp giữa rồng và tiên trong truyền thuyết người Việt Nam, sinh ra bọc trăm trứng.

Theo lý giải khác của tác giả, hình ảnh rồng do ông tạo tác khác biệt với hình tượng rồng Trung Hoa -mắt quỷ, sừng nai, tai chó, trán lạc đà. Quan niệm về rồng của người Việt - nhất điểu, nhì ngư, tam xà, tứ tượng -được kế thừa và đưa vào tác phẩm. Vì vậy, rồng của ông Tước có mắt, cánh, bàn chân, móng chân của loài đại bàng, thân hình uốn lượn giống với loài rắn lại kết hợp vảy cá, cùng với đôi nanh giống với ngà voi và mũi vươn dài tựa vòi voi.

Ông Tước đoán định, phải chăng dân gian xưa xây dựng hình tượng như vậy là vì nơi cư trú, sinh hoạt của 4 loài vật ấy hội tụ đủ các không gian địa lý: Trên trời, dưới mặt đất, dưới nước, bao hàm cả yếu tố âm và dương? Chim đại bàng đại diện cho bầu trời. Loài cá bơi vẫy vùng dưới nước, dẫn lối qua mọi ngóc ngách để tìm về long mạch. Loài voi và rắn sinh sống trên mặt đất, là loài vật đại diện cho sức mạnh và trí khôn.

Không giống những hiện vật gốm sứ trưng bày trong bảo tàng, sáng tác của ông Tước còn tạo sự tương tác với khán giả thông qua những chiếc chuông. Những hồi chuông ngân lên từ bọc trăm trứng, thức tỉnh người xem nhớ về cội nguồn qua những truyền thuyết được khắc họa bên ngoài vỏ quả trứng. Ở đó, khán giả biết được ông cha mình sinh ra nhờ cha rồng, mẹ tiên, được tiếp thêm lòng quả cảm, sức mạnh, ý chí quyết tâm từ người anh hùngGióng đánh thắng giặc Ân. Rồi quan niệm về trời - đất, âm - dương được hình tượng hóa, gói gọn trong chiếc bánh chưng, bánh giày do Lang Liêu tạo ra,…

Tiếp nối dòng cảm xúc đó, Thiên đô long mệnh lưu dấu 2 sự kiện quan trọng bậc nhất dưới triều Lý. Hình ảnh Chiếu dời đô được đắp nổi, ghi lại dấu mốc Lý Thái Tổ rời đô từ Hoa Lư (Ninh Bình) lên Đại La (nay là Hà Nội). Kế tiếp là hình ảnh Lý Thường Kiệt đọc bài thơ thần Nam quốc sơn hà, áng văn được coi là bản tuyên ngôn độc lập đầu tiên của nước ta. Và Bách noãn Hồng Bàng nổi bật với 4 chữ Đông A Phật Thánh. Đông A là hình thức chiết tự đầy tính ẩn dụ trong Hán văn. Chữ Trần (陳) được cấu thành từ 2 thành phần là Đông (東) và A (阿). NhàTrần là triều đại duy nhất sinh ra được cả Phật và Thánh trong hoàng tộc là Phật Hoàng Trần Nhân Tông và Đức Thánh Trần Hưng Đạo.

Thật khó để liệt kê hết chân dung của những người con ưu tú của đất Việt trong một tác phẩm. Bởi thế, bên trong Bách noãn Hồng Bàng lại chứa hàng trăm quả trứng rồng. Để từ truyền thống ấy, lại tiếp tục sản sinh ra những thế hệ ưu tú kế tục. Đồng thời, tác giả dùng truyền thuyết, dùng lịch sử làm bàn đạp,đưa vị thế, nền văn minh của đất nước mình sánh ngang với những cường quốc hùng mạnh.

3. Từ dòng suy nghĩ miên man về huyền thoại trăm trứng, ông Tước luôn trăn trở làm sao để những người xem ý thức được và trân quý những giá trị truyền thống. Điều đó thôi thúc ông tạo ra tác phẩm Níu.

Như chia sẻ, dân gian xưa thường gửi gắm vào hình tượng thần thú những quan niệm, ước vọng trong cuộc sống. Điều này có thể thấy rõ trong nghệ thuật trang trí đình, đền, chùa truyền thống của người Việt. Giống như "xi vẫn"- con lai giữa rồng và cá, đặt trên nóc nhà với mong ước phòng chống hỏa hoạn. Hay hoa văn rồng xuất hiện phổ biến với nhiều đề tài độc đáo trên các kiến trúc xây dựng vào thời Lê Trung Hưng, phản ánh ước vọng của người dân muốn bấu víu thế lực siêu nhiên trong một xã hội rối ren do chiến cuộc triền miên.

Tiếp thu tư duy ấy, ông Tước chọn nghê-linh vật xuất hiện ở nhiều mái đình - làm linh vật chủ đạo. Nghê trong tranh ông đang cố gắng níu chặt lấy những mảnh vỡ của quá khứ, những giá trị truyền thống, để chúng không trôi theo nhịp biến thiên của thời gian.

Gắn bó với công việc tạo tác linh thú đến nay đã hơn 30 năm, nghệ nhân gốm Trần Nam Tước luôn cẩn trọng trong từng khâu phục dựng hiện vật cổ. Còn đối với những sáng tác mới, dù lấy quan niệm tạo hình dân gian làm cơ sở, nhưng ông vẫn luôn theo đuổi phong cách tự do, phóng khoáng, đầy mới lạ.

Như ông tâm niệm, cần tiếp thu giá trị truyền thống, nhưng không thủ cựu, không sao chép. Các tác phẩm do ông làm ra phải thể hiện được tư duy cảm thụ mỹ thuật của chính mình, đồng thời phản ánh được sức sống của thời đại mới.