Thực tế, sự tồn tại của hai bức phù điêu này từ lâu đã được giới chuyên môn và người yêu di sản biết đến. Theo các tư liệu cũ, chúng gắn liền với những sáng tác của các giáo sư và sinh viên khóa 1, khóa 2 Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, thực hiện khoảng 1929 -1930 để trang trí Cung Đông Dương tại Đấu xảo Thuộc địa Quốc tế Paris năm 1931.

Trong báo cáo còn lưu giữ của họa sĩ Victor Tardieu - hiệu trưởng, người sáng lập trường Mỹ thuật Đông Dương và có công lớn trong việc khai mở nền mỹ thuật Việt Nam hiện đại, bộ phù điêu dài 39m, cao 2m, được làm hoàn toàn tại Hà Nội, gồm 4 phần Các sĩ phu và quan lại (Vũ Cao Đàm), Đường phố, các thương gia (Lê Tiến Phúc), Nông nghiệp và Ngư nghiệp (Georges Khánh). Sau phiên Đấu xảo, hành trình của bộ phù điêu gốc này hiện vẫn chưa được xác định. Tuy nhiên, 2 bức phù điêu Nông nghiệp và Ngư nghiệp đã được họa sĩ George Khánh cùng các sinh viên sao lại và gắn trên bức tường ngoài của Trường Mỹ thuật Đông Dương cũ.

Tư liệu hình ảnh sớm nhất về hai phù điêu này được ghi lại tháng 12/1933, khi Hoàng đế Bảo Đại có chuyến thăm trường. Như vậy, đến thời điểm hiện tại, chúng đã tồn tại gần một thế kỷ. Theo giới nghiên cứu, đâylà những tác phẩm hiếm hoi còn sót lại từ giai đoạn hình thành trường và mang giá trị đặc biệt trong lịch sử điêu khắc hiện đại của Việt Nam.

Để rồi, khi có phố Hàng Lọng, các bức phù điêu lại có dịp "tái ngộ" công chúng. Tháng 8/2025, dự án Tu bổ hai bức Phù điêu ngoài trời tại phố Hàng Lọng, phường Cửa Nam đã chính thức được UBND phường Cửa Nam, TP Hà Nội công bố và tiến hành, với sự đồng hành của nhà tài trợ - Ngân hàng PVCombank  - và nhiều chuyên gia, họa sĩ, nhà điêu khắc giàu kinh nghiệm như họa sĩ, giám tuyển Nguyễn Thế Sơn; các TS Trần Hậu Yên Thế và Phạm Long; KTS Trần Huy Ánh; các nhà điêu khắc Trần Quốc Thịnh và Trần Công Định.

Theo chia sẻ, trước khi khởi động dự án, nhóm nghệ sĩ đã tiến hành khảo sát kỹ hiện trạng hai bức phù điêu. Kết quả cho thấy, sau gần một thế kỷ, chúng vẫn giữ được khoảng 90% hình dạng và chất lượng, nhưng bị bám bẩn rất nặng. Những thao tác quan trọng cần tiến hành gồm làm vệ sinh bề mặt, sơn phủ bảo vệ, trám vá các chỗ hỏng và phục hồi màu gốc. Các mảng tường xung quanh bị sứt mẻ cũng phải xây trát, sơn sửa lại đồng bộ để đảm bảo tổng thể kiến trúc.

2 bức phù điêu trước khi tu bổ…

Theo lời giám tuyển Nguyễn Thế Sơn, trong quá trình bàn bạc, nhóm nghệ sĩ đã thống nhất: Các xử lý gắn với phù điêu trong quá trình tu bổ không thể giao cho lao động thông thường mà cần được những người có chuyên môn điêu khắc đảm nhận. Và thực tế, những thao tác trực tiếp này được giao cho các nhà điêu khắc Trần Quốc Thịnh và Trần Công Định (Khoa Điêu khắc, Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam), như một sự tiếp nối công việc của các bậc tiền bối từng sáng tác chúng trong thế kỷ trước.

Nhóm thực hiện đã tham khảo phương pháp từ khảo cổ học, kết hợp hiểu biết về tạo hình điêu khắc để giữ tối đa tính nguyên bản. Trong đó, thách thức lớn nhất là xử lý lớp sơn bám chặt trên bề mặt, khi họ phải dùng công cụ chuyên dụng, thao tác thủ công từng chút một để tránh làm hỏng chi tiết. Ngoài ra, nhiều vết thủng, vết khoan, chỗ bị bắn sơn cũng được trám vá. Cuối cùng, màu sắc của phù điều được phục hồi màu sắc theo tông gốc và phong cách thời kỳ Đông Dương.

Sau hơn một tháng tu bổ, hai bức phù điêu đã cơ bản hoàn thiện, khôi phục được diện mạo nguyên gốc. 2 phù điêu tái hiện sinh động đời sống lao động truyền thống: một bên là cảnh cày cấy, gặt lúa, gánh rơm trong bức Nông nghiệp, bên kia là cảnh chèo thuyền, kéo lưới, đánh bắt cá trong bức Ngư nghiệp. Bố cục liên hoàn, hình khối chắc khỏe, nhân vật được cách điệu theo phong cách hiện thực Pháp nhưng vẫn đậm chất Việt Nam.

Như đánh giá của nhà nghiên cứu, TS Trần Hậu Yên Thế, 2 bức phù điêu này mang ngôn ngữ hiện đại với mảng khối táo bạo, trở thành nguồn cảm hứng cho nhiều tác phẩm phù điêu Việt Nam về sau. Theo lời ông, một trong những điểm thú vị ở chúng là sự xuất hiện lên những gương mặt nông dân, ngư dân lam lũ, chất phác, giúp người xem cảm nhận được vóc dáng thật của người lao động cùng nỗi nhọc nhằn khi gặt lúa hay kéo lưới.

Như lời giám tuyển - họa sĩ Nguyễn Thế Sơn, bên cạnh việc tu bổ hai bức phù điêu hiện có, nhóm nghệ sĩ đang tính đến khả năng nghiên cứu phục dựng hai tác phẩm Các sĩ phu và quan lại của Vũ Cao Đàm và Đường phố, các thương gia của Lê Tiến Phúc. Hiện tại, họ đang đề nghị sự hỗ trợ từ Trung tâm Lưu trữ Quốc gia, cũng như các đồng nghiệp tại Pháp, để tìm kiếm cơ hội tái hiện trọn vẹn bộ tứ Sĩ - Nông - Ngư - Thương tại đây.

Theo ông Sơn, việc hoàn thiện cả bốn phù điêu đúng như ý tưởng ban đầu của các họa sĩ Đông Dương là một "giấc mơ tuyệt vời", để trả lại vị trí xứng đáng của chúng trong lịch sử mỹ thuật Việt Nam, cũng như tiếp nối tinh thần tri ân của các thế hệ nghệ sĩ hôm nay với những vị tiền bối đã đặt nền móng cho nền mỹ thuật Việt Nam đương đại. Xa hơn, ông còn gợi mở khả năng kết nối nghệ thuật giữa các phù điêu và biệt thự cũ của Victor Tardieu liền kề (hiện đang được sử dụng một phần làm phòng kế toán tại Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam) nhằm hình thành một quần thể thú vị, vừa lưu giữ di sản, vừa mở ra không gian đối thoại sáng tạo.

Nhà điêu khắc Trần Quốc Thịnh, chủ nhiệm công trình, cùng các cộng sự là giảng viên và sinh viên điêu khắc trong quá trình tu bổ

Thực tế, dự án Tu bổ hai bức Phù điêu ngoài trời tại phố Hàng Lọng, phường Cửa Nam cũng đã nhận được sự đánh giá rất tích cực từ các thành viên của Hội đồng Giám khảo Giải Bùi Xuân Phái - Vì tình yêu Hà Nội lần 18 - 2025.

"Trong nhiều năm qua, tôi hiểu rõ sự trăn trở của các nghệ sĩ, đặc biệt là giới họa sĩ số phận hai bức phù điêu này. Chúng là dấu ấn khởi đầu quan trọng của các tác giả tiêu biểu thời kỳ đầu mỹ thuật hiện đại Việt Nam và cũng là một chứng tích lịch sử nghệ thuật có giá trị lớn" – PGS-TS Bùi Hoài Sơn, Ủy viên Ủy ban Văn hóa và Xã hội của Quốc hội, nhận định - "Việc tu bổ phù điêu vào năm 2025, đúng dịp kỷ niệm 100 năm thành lập Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam, khiến dự án càng thêm ý nghĩa".

Như lời PGS Bùi Hoài Sơn, 2 bức phù điêu này không chỉ thể hiện tài năng của các họa sĩ tiền bối, mà còn cho thấy sự quan tâm của họ đến lịch sử văn hóa dân tộc. Do vậy, dự án đang được triển khai là vừa là hành động tri ân, vừa góp phần giữ gìn ký ức đô thị, đặt nền tảng cho sự phát triển bền vững của văn hóa "Khi trân trọng quá khứ, trân trọng nghệ thuật, chúng ta sẽ có thêm niềm tin để xây dựng một tương lai tích cực hơn" - ông nói.